Prezentowane w niniejszej książce wyniki badań nad genezą, rozwojem, przekształceniami i zakresem kompetencji centralnych i terytorialnych organów władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228-1410 zostały po raz pierwszy opublikowane w 2001 roku. Z racji szybkiego wyczerpania nakładu Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu zwróciło się do mnie z propozycją ponownego wydania tej książki w formie reprintu. Pod względem konstrukcyjnym, kompozycyjnym i merytorycznym praca ta, mimo upłynięcia dziesięciu lat od chwili jej opublikowania, nie wymaga zmian i jest nadal aktualna. Jednak – co zrozumiałe – w tym czasie były prowadzone przez historyków polskich i niemieckich dalsze badania, które we fragmentach zahaczały o prezentowaną tu problematykę. Dlatego też przynajmniej pokrótce wypada tu przywołać najważniejsze opracowania z ostatnich dziesięciu lat i krytycznie ustosunkować się do zawartych w nich propozycji.
Jeśli chodzi o zagadnienie genezy i rozbudowy struktury administracyjno-terytorialnej państwa krzyżackiego w Prusach pod władzą mistrzów krajowych w latach 1228-1309, przy jednoczesnym uwzględnieniu kwestii zakresu kompetencji poszczególnych ówczesnych urzędników zakonnych, ustalenia z pierwszego wydania niniejszej książki są w zasadzie nadal aktualne. Nie zmienia tego nawet prowadzona w ostatnich latach ożywiona dyskusja badaczy na temat najwcześniejszych nadań dla Krzyżaków w Prusach z lat 1226-1235, gdyż w tym czasie struktura administracyjna tworzonego dopiero państwa zakonnego i tak była jeszcze na etapie wstępnych i tymczasowych rozwiązań. Istotny jest natomiast wykreowany między XII a początkim XIV wieku model hierarchii urzędniczej władz centralnych w innych lewantyńskich zakonach rycerskich, przede wszystkim u templariuszy i joannitów. Nowe ustalenia na ten temat, zaprezentowane ostatnio przez niemieckiego badacza Jochena Burgtorfa, są ważne ze względów porównawcznych, gdyż Krzyżacy faktycznie korzystali z rozwiązań przyjmowanych przez ich poprzedników, w niektórych elementach twórczo je potem modyfikowali i dostosowywali do nowej rzeczywistości budując struktury władzy swojego państwa nad Bałtykiem.
Istotnych uzupełnień doczekała się ostatnio wiedza na temat funkcjonowania władz centralnych zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1309-1410. Przede wszystkim dużo nowych ustaleń dokonano w kwestii sposobu zwoływania i kompetencji kapituł na poziomie centralnym (Malbork) i terytorialnym (poszczególne konwenty komturskie). W zupełnie nowym świetle jawi się również instytucja Rady wielkich mistrzów w początkowym okresie jej istnienia (pod koniec XIV – na początku XV wieku). Niestety niczego istotnego, mimo podejmowanych wysiłków, nie przyniosły ostatnie badania niemieckich uczonych na temat wysokich dostojników krzyżackich (wielki komtur, marszałek, szpitalnik, szatny, podskarbi) w okresie poważnych zawirowań wewnętrznych do jakich doszło w Prusach w latach 1309-1324. Zarówno propozycje Grischy Vercamera dotyczące funkcjonowania struktur władzy centralnej w kontekście urzędu marszałka sprawowanego przez Henryka von Plotzke, jak i wnioski Simona Helmsa będące wynikiem analizy kariery późniejszego wielkiego mistrza Luthera von Braunschweig są w kluczowych elementach krokiem wstecz w stosunku do dotychczasowych ustaleń. Przede wszystkim żaden z tych badaczy nie znał i nie ustosunkował się do opublikowanych już w 1994 roku bardzo ważnych wyników badań Andrzeja Reglińskiego, który zakwestionował autentyczność czterech dokumentów istotnych przy rozpatrywaniu tego typu zagadnień z 1310, 23 VI 1312, 25 VI 1313 i 21 VIII 1315 roku. W związku z tym wszelkie propozycje odnoszące się do tej problematyki bez brania pod uwagę wniosków płynących z badań tego uczonego są od razu skażone poważnym błędem metodycznym. Dodatkowo S. Helms próbował w swojej pracy kwestionować dotychczasowe ustalenia na temat struktury, hierarchii i umiejscowienia siedzib niższych rangą urzędników krzyżackich podległych w drugiej i trzeciej dekadzie XIV wieku komturowi ziemi chełmińskiej. Mimo że autor ten starał się uwzględniać badania polskich uczonych, konkluzje z nich wynikające nie zostały przez niego dobrze zrozumiane. Gdy do tego dorzuci się fakt nieprzeprowadzenia przez niego pełnej samodzielnej analizy wszystkich istniejących źródeł pisanych, wówczas dostrzega się wyraźnie, że badacz ten nie mógł dokładnie pojąć na czym polegała struktura hierarchii urzędniczej w ramach komturstwa ziemi chełmińskiej przed 1340 rokiem. Stąd też sformułowane przez niego uwagi krytyczne w odniesieniu do ustaleń starszej literatury są chybione. Interesujące są natomiast spostrzeżenia dokonane przez Krzysztofa Mikulskiego w sprawie sądowych i administracyjnych kompetencji komturów ziemi chełmińskiej i podległych im urzędników w kontekście funkcjonowania na tym obszarze już być może od końca XIII wieku ziemskich sądów ławniczych. W ostatnich latach zostały również przeprowadzone badania na temat funkcjonowania, podległości i zakresu kompetencji niższych rangą urzędników krzyżackich ze stołecznego konwentu malborskiego, których było w sumie ponad 20.
Ważnych jest także kilka nowych spostrzeżeń odnoszących się do zagadnienia kreowania, lokalizacji i przyporządkowania kilku mniejszych zakonnych urzędów administracji terytorialnej w Prusach przed 1410 rokiem. Wiesław Długokęcki i Elżbieta Kowalczyk, wykorzystując informacje zawarte w pochodzącym z początku XV wieku kopiariuszu z kancelarii wielkich mistrzów z Malborka, w którym zostały zamieszczone szczegółowe opisy południowych i zachodnich granic państwa krzyżackiego, udowodnili, że urząd prokuratora w Wielbarku istniał już przynajmniej od 1374 roku i był on wówczas podległy zwierzchnictwu komturów ostródzkich. Z kolei Sobiesław Szybkowski wykazał, że wbrew sugestiom wcześniejszej literatury przedmiotu nie istniał żaden ośrodek administracyjny o randze komturskiej lub prokuratorskiej w „Przewłokach”, a nazwa tego miejsca sporadycznie stosowana od końca pierwszej dekady XV wieku w źródłach proweniencji polskiej i litewskiej odnosiła się do powołanego do życia najprawdopodobniej w 1406 roku prokuratorstwa w Ełku podległego zwierzchnictwu komturów bałgijskich. Pewne nowe drobne ustalenia na temat struktury administracyjnej krzyżackich posiadłościu na obszarze Kujaw na przełomie XIV i XV wieku zaprezentowali Sławomir Jóźwiak, Waldemar Rozynkowski i Krzysztof Kwiatkowski. Ostatno G. Vercamer w swojej obszernej rozprawie na temat osadnictwa w granicach administracyjnych komturstwa królewieckiego w XIII-XVI wieku poświęcił również sporo uwagi kompetencjom tamtejszych komturów i podległych im urzędników krzyżackich zarówno w samym konwencie, jak i w prokuratorstwach funkcjonujących w ramach tej jednostki administracyjnej. Badaczowi temu nie udało się jednak w tym kontekście zaprezentować jakichś nowych odkryć. Wpływ na to miały zarówno przyjęte przez niego zbyt szerokie ramy chronologiczne (uniemożliwiające uchwycenie dynamiki rozwoju i przekształceń struktury administracyjnej komturstwa królewieckiego), jak i dość ograniczona znajomość literatury przedmiotu, co sprawiło, że niektóre ustalenia tego badacza mają charakter wtórny.
Toruń, październik 2011 roku
Nauki humanistyczne
Nauki humanistyczne
Nauki humanistyczne
Nauki humanistyczne
