Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk

Średniowieczny mieszczanin, a zwłaszcza kupiec, który zdominował swoimi wzor­cami mentalność mieszczańską, posiadał podstawowy instrument oddziaływania - swój majątek i pieniądze oraz nawyk aktywności życiowej. Sprawdzone w życiu sposoby postępowania mieszczanie wykorzystywali również w staraniach o kształ­towanie swojego pośmiertnego losu. Dary będące w istocie rodzajem transakcji - dar miał zwykle na celu spowodowanie „hojności" obdarowywanego - stały się przejawem tej aktywności. Formy takich darów były zróżnicowane i wynika­ły zarówno z nauki chrześcijańskiej, jak i z warunków społecznych, w których funkcjonowali mieszczanie starający się o zbawienie. Znaczną część owych darów stanowiły ofiary pieniężne i dobra materialne przekazywane instytucjom kościel­nym. Mogły one trafiać bezpośrednio do kapłanów, którzy podejmowali w wyniku tego stosowne starania poprzez działalność modlitewną. Kapłani w warunkach miejskich przestawali być jednak przedstawicielami sacrum, owymi „oratores", lecz stawali się wykonawcami woli fundatorów, ich doradcami i pomocnikami. Dary mogły być przeznaczane także na działalność charytatywną, zakup jedze­nia, ubrań dla ubogich, którzy w zamian również najczęściej powinni modlić się za ofiarodawcę; bez wątpienia silne było przekonanie, że dobry uczynek na rzecz ubogich nie pozostanie niezauważony. Ofiary od mieszczan przeznaczano również na przedmioty związane z kultem, począwszy od budowy kościołów czy kaplic, po ich wyposażenie. Powstawała więc sfera działań, którą niektórzy historycy objęli pojęciem „ekonomii zbawienia".

Fundacje były najbardziej skomplikowaną i zaawansowaną formą daru, nie stanowiły bowiem aktu jednorazowego, lecz musiały mieć zapewnione funkcjono­wanie w długim czasie. Gwarancje trwałości w przypadku fundacji były szczególnie istotne. Trwałość funkcjonowania fundacji musiała się opierać na istniejących for­mach organizacyjnych życia religijnego i na lokalnej społeczności. Fundator często starał się zapewnić ich istnienie po Sąd Ostateczny, a tym samym uzyskać trwałe wsparcie modlitewne ze strony żyjących. Jest to o tyle ciekawe, że w takich przy­padkach zbędne jest szacowanie okresu pobytu w czyśćcu. Fundator zapewniał swojej fundacji podstawy majątkowe, określał lub nawet organizował grupę ludzi, która miała zapewnić funkcjonowanie fundacji po jego śmierci, przy czym najlepiej funkcję taką spełniały grupy, które na stałe wpisane były w życie miast. Wszystko to czyniono w celu zapewnienia sobie systemtycznych modlitw i mszy w intencji zbawienia. Msze można uznać za jedną z najważniejszych form fundacyjnych. Fundacja kaplic i altarii była bowiem w swojej istocie etapem stwarzającym moż­liwości fundowania mszy. Ważnym aspektem ufundowania własnej kaplicy mogły być kwestie związane ze względami reprezentacyjnymi oraz z miejscem pochówku, a połączenie modlitw za zmarłego z miejscem jego wiecznego spoczynku należało do istotnych przejawów funkcjonowania części kaplic i altarii. Błędem byłoby jednak zawężanie znaczenia fundacji tylko do kwestii organizacji modlitw za zba­wienie. Pokazało to już aż nazbyt wiele badań.

Wstęp /19
Rozdział I: Confraternitas zakonu krzyżackiego /38
Początki /38
Chrystianizacja Prus a ofiary dewocyjne dla zakonu krzyżackiego /42
Zakon krzyżacki jako władca terytorialny i odbiorca nadań dewocyjnych /44
Najdawniejsze zapisy dewocyjne mieszczan na rzecz zakonu krzyżackiego w Prusach /49
Rozdział II: Kategorie fundacji i ofiar /59
Fundacje kaplic /59
Fundacje domów wdów i ubogich /61
Msze święte /62
(Msze wieczyste, Missae sollemnis, Missae matutinalis, Ofiary na mszę świętą, Modlitwy, Ofiary w postaci przedmiotów, dóbr i pieniędzy, Ofiary w postaci przedmiotów liturgicznych, Ofiary w postaci ksiąg liturgicznych)
Wieczne lampy/ 88
Podsumowanie/ 98
Rozdział III: Fundacje w ramach autonomii miejskiej /102
Między „communitate" a „individuo" /102
Fundacje prywatne w miastach w I połowie XIV w. /111
(Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo, Uwagi końcowe)
3.3. Fundacje brackie i w ramach bractw /134
(Chełmno, Toruń , Elbląg , Gdańsk, Królewiec, Braniewo, Uwagi końcowe)
Rozdział IV: Fundacje w kościołach parafialnych /174
4.1. Chełmno 174
4.1.1. Kościół parafialny Najświętszej Maryi Panny /174
4.1.1.1. Ołtarze i inne fundacje /176
(Ołtarz św. Katarzyny, Ołtarz Najświętszej Maryi Panny, Ołtarz Trzech Króli, Ołtarz św. Jadwigi, Ołtarz św. Stefana, Ołtarz Trójcy Św., Ołtarz św. Barbary, Ołtarz św. Jana,
Ołtarz św. Anny, Ołtarze Bożego Ciała, św. Michała i Krzyża Św, Fundacje brackie)
4.2. Toruń /184
4.2.1. Kościół parafialny Starego Miasta Torunia pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty /184
4.2.1.1. Ołtarze i kaplice /186
(Kaplica Bożego Ciała, Kaplica Krzyża Św., Kaplica św. Andrzeja, Kaplica Trzech Króli, Kaplica św. Marii Magdaleny, Kaplica św. Elżbiety, Kaplica Trójcy Św., Kaplica św. Mikołaja, Ołtarz św. Materny i św. Aleksego, Ołtarz bractwa pielgrzymów później św. Stanisława , Ołtarz S. Reginae, Ołtarz Czternastu Pomocnic, Ołtarz Najświętszej Maryi Panny, Ołtarz Korony Cierniowej, Ołtarz św. Katarzyny, Ołtarz św. Michała, Ołtarz św. Anny , Ołtarz św. Wolfganga , Ołtarz Montis Oliveti)
4.2.2. Kościół parafialny św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu /207
4.2.2.1. Ołtarze i kaplice /211
(Fundacj a Towarzystwa Jaszczurczego, Kaplica św. Zofii , Kaplica Najświętszej Maryi Panny, Kaplica św. Stefana, Kaplica Krzyża Św., Kaplica Wszystkich Świętych, Kaplica Wszystkich Apostołów i św. Mikołaja, Kaplica Bożego Ciała)
4.2.2.2. Kaplica św. Katarzyny na przedmieściu Nowego Miasta Torunia /223
4.3. Elbląg /224
4.3.1. Kościół parafialny św. Mikołaja w Starym Mieście Elblągu /224
4.3.1.1. Ołtarze i kaplice /225
(Ołtarz św. Mikołaja, Kaplica św. Katarzyny Większej , Ołtarz św. Piotra i św. Pawła , Kaplica św. Olafa , Kaplica Jedenastu Tysięcy Dziewic, Kaplica św. Tomasza, Ołtarz św. Anny, Kaplica bractwa Najświętszej Maryi Panny, Ołtarz św. Barbary, Kaplica św. Jana Chrzciciela, Kaplica Trójcy Św., Kaplica św. Marii Magdaleny, Ołtarz Najświętszej Maryi Panny, Kaplica św. Michała, Kaplica Trzech Króli, Ołtarz św. Szymona i św. Judy, Ołtarz św. Jerzego, Ołtarz św. Brygidy, Ołtarz św. Katarzyny Mniejszej, Ołtarz św. Jakuba, Kościół św. Jakuba na przedmieściu, Kościół Nowego Miasta Elbląga pod wezwaniem Trzech Króli)
4.4. Gdańsk /243
4.4.1. Kościół parafialny Najświętszej Maryi Panny w Głównym Mieście Gdańsku /243
4.4.1.1. Ołtarze przy filarach w nawie głównej /247
(Ołtarze św. Anny i Krzyża Św., (później Matki Boskiej Różańcowej) przy pierwszej parze filarów, Ołtarze św. Jana i św. Mikołaja przy drugiej parze filarów, Ołtarze św. Piotra i św. Pawła oraz Trzech Króli przy trzeciej parze filarów, Ołtarze św. Małgorzaty i św. Krzysztofa przy czwartej parze filarów, Ołtarze św. Andrzeja i Dziesięciu Tysięcy Męczenników przy piątej parze filarów, Ołtarze św. Katarzyny i Bożego Ciała przy szóstej parze filarów, Ołtarze św. Szymona i św. Judy oraz Rozesłania Apostołów przy siódmej parze filarów)
4.4.1.2. Kaplice naw bocznych /255
(Kaplica Najświętszej Maryi Panny, Kaplica św. Elżbiety, Kaplica św. Katarzyny, Kaplica św. Jana Chrzciciela ł św. Jakuba (później św. Jerzego lub Zbawiciela), Kaplica Najświętszej Maryi Panny, Kaplica Zbawiciela Świata, Kaplica św. Anny, Kaplica Trójcy Św., Kaplica św. Marii Magdaleny)
4.4.1.3. Kaplice i ołtarze w transepcie /264
(Kaplica św. Marcina, Ołtarz św. Brygidy, Kaplica św. Barbary, Kaplica Jerozolimska przy Bramie Wysokiej, Kaplica św. Erazma, Kaplica św. Michała, Kaplica św. Antoniego,
Ołtarz św. Barbary, Kaplica Krzyża Sw., Kaplica św. Doroty, Kaplica św. Jerzego,
4.4.1.4. Kaplice w części prezbiterialnej /275
(Kaplica św. Baltazara i Trójcy Św., Kaplica Jedenastu Tysięcy Dziewic, Kaplica św. Jakuba, Kaplica św. Jadwigi, Kaplica św. Bartłomieja i św. Andrzeja, Kaplica Grobu Świętego, Kaplica św. Kośmy i św. Damiana, Kaplica Ścięcia św. Jana, Kaplica przy prezbiterium („sacellum sub chora")
4.4.1.5. Kaplice przy wejściu przy wieży zachodniej /285
(Kaplica św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty (później św. Rajnolda), Kaplica św. Olafa, Kaplica Wszystkich Świętych,
4.4.2. Kościół św. Jana w Głównym Mieście Gdańsku (część nazywana niekiedy Nowym Miastem) /291
4.4.2.1. Ołtarze i kaplice /293
4.4.3. Kościół parafialny św. Katarzyny w Starym Mieście Gdańsku /295
4.4.3.1. Ołtarze i kaplice /297
4.4.4. Kościół św. Bartłomieja w Młodym Mieście Gdańsku (od 1456 r. na terenie Starego Miasta Gdańska) /301
4.4.5. Kościół św. Piotra i św. Pawła na Starym Przedmieściu /304
4.5. Królewiec/ 308
4.5.1. Kościół parafialny św. Mikołaja w Starym Mieście Królewcu / 308
4.5.1.2. Ołtarze i kaplice /311
4.5.2. Katedra Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha w Knipawie /312
4.5.2.1. Fundacje w katedrze knipawskiej/ 313
4.5.3. Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Barbary w Lipniku /315
4.6. Braniewo / 316
4.6.1. Kościół parafialny św. Katarzyny w Starym Mieście Braniewie /316
4.6.1.1. Fundacje w kościele św. Katarzyny /316
4.6.2. Kościół Trójcy Św. w Nowym Mieście Braniewie /322
4.7. Fundacje w kościołach parafialnych - uwagi końcowe /322
Rozdział V: Dochody fundacji w kaplicach i przy ołtarzach w kościołach parafialnych /337
5.1. Chełmno /337
5.1.1. Dochody ołtarzy w kościele parafialnym Najświętszej Maryi Panny /337
(Ołtarz św. Katarzyny, Ołtarz Najświętszej Maryi Panny, Ołtarz Trzech Króli, Ołtarz św. Jadwigi , Ołtarz św. Stefana, Ołtarz Trójcy Św. , Ołtarz św. Jana, Ołtarz św. Barbary,
Ołtarz św. Anny, Ołtarze Bożego Ciała, św. Michała i Krzyża Sw. , Msza ku czci Najświętszej Maryi Panny, Dochody bractw rzemieślniczych i pozostałe dochody
pochodzące z ofiar dewocyjnych)
5.2. Toruń /351
5.2.1. Dochody fundacji przy kaplicach i ołtarzach w kościele parafialnym w Starym Mieście Toruniu /351
(Kaplica Bożego Ciała, Kaplica Krzyża Sw., Kaplica św. Andrzeja , Kaplica Trzech Króli , Kaplica św. Marii Magdaleny , Kaplica św. Elżbiety, Kaplica Trójcy Sw. ,
Kaplica św. Mikołaja , Ołtarz św. Materny i św. Aleksego , Ołtarz bractwa pielgrzymów, później św. Stanisława, Ołtarz S. Reginae, Ołtarz Czternastu Pomocnic, Ołtarz Najświętszej Maryi Panny, Ołtarz Korony Cierniowej , Ołtarz św. Katarzyny, Ołtarz św. Michała , Ołtarz św. Anny , Ołtarz św. Wolfganga , Ołtarz Montis Oliveti )
5.2.2. Dochody kaplic i ołtarzy w kościele św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu/ 362
(Fundacj a Towarzystwa Jaszczurczego, Kaplica św. Zofii, Kaplica Najświętszej Maryi Panny z ołtarzem św. Marii Magdaleny, Kaplica św. Stefana, Kaplica Krzyża Św., Kaplica Wszystkich Świętych, Kaplica Wszystkich Apostołów i św. Mikołaja , Kaplica Bożego Ciała)
5.2.3. Kaplica, później kościół św. Katarzyny na przedmieściu Nowego Miasta Torunia /373
5.3. Elbląg 375
5.3.1. Dochody kaplic i altarii w kościele św. Mikołaja w Elblągu /375
(Ołtarz św. Mikołaja, Ołtarz św. Katarzyny Większej , Kaplica św. Piotra i św. Pawła przy dawnym XIII-wiecznym ołtarzu św. Piotra , Kaplica św. Olafa , Kaplica Jedenastu Tysięcy Dziewic , Kaplica św. Tomasza, Kaplica św. Anny , Kaplica Najświętszej Maryi Panny , Ołtarz św. Barbary , Kaplica św. Jana Chrzciciela, Kaplica Trójcy Św. , Kaplica św. Marii Magdaleny , Obraz Najświętszej Maryi Panny, Kaplica św. Michała , Kaplica Trzech Króli - „za siedziskiem rady", Ołtarz św. Szymona i św. Judy Tadeusza, Ołtarz św. Jerzego, Ołtarz św. Brygidy, Ołtarz św. Katarzyny Mniejszej, Ołtarz św. Jakuba - bractwa Bożego Ciała, Inne dochody)
5.3.2. Dochody kościoła św. Jakuba, filialnego do kościoła św. Mikołaja /396
5.3.3. Dochody kościoła Nowego Miasta Elbląga pod wezwaniem Trzech Króli /398
5.4. Gdańsk /400
5.4.1. Dochody fundacji przy kaplicach i ołtarzach w kościele parafialnym Najświętszej Maryi Panny w Głównym Mieście Gdańsku /400
5.4.1.1. Ołtarze przy filarach w nawie głównej /400
(Ołtarz św. Anny, Ołtarz Krzyża Św., Ołtarz św. Jana, Ołtarz św. Mikołaja, Ołtarz św. Piotra i św. Pawła, Ołtarz Trzech Króli, Ołtarz św. Małgorzaty, Ołtarz św. Krzysztofa,
Ołtarz św. Andrzeja, Ołtarz Dziesięciu Tysięcy Męczenników, Ołtarz św. Katarzyny, Ołtarz Bożego Ciała, Ołtarz św. Szymona i św. Judy, Ołtarz Rozesłania Apostołów,
5.4.1.2. Kaplice w nawie południowe
(Kaplica Najświętszej Maryi Panny bractwa kapłańskiego, Kaplica św. Elżbiety, Kaplica św. Katarzyny, Kaplica św. Jana Chrzciciela i św. Jakuba)
5.4.1.3. Kaplice w nawie północnej /407
(Kaplica Najświętszej Maryi Panny, Kaplica Zbawiciela Świata, Kaplica św. Anny, Kaplica Trójcy Św. , Kaplica św. Marii Magdaleny)
5.4.1.4. Kaplice w transepcie/ 409
(Kaplica św. Marcina , Ołtarz św. Brygidy, Kaplica św. Barbary, Kaplica Jerozolimska, Kaplica św. Erazma , Kaplica św. Michała , Kaplica św. Antoniego bractwa tragarzy , Ołtarz św. Barbary, Kaplica Krzyża Św. , Kaplica św. Doroty, Kaplica św. Jerzego,
5.4.1.5. Kaplice w części prezbiterialnej /419
(Kaplica św. Baltazara i Trójcy Św. , Kaplica Jedenastu Tysięcy Dziewic , Kaplica św. Jakuba , Kaplica św. Jadwigi , Kaplica św. Bartłomieja i św. Andrzeja , Kaplica Grobu Świętego , Kaplica św. Kośmy i św. Damiana , Kaplica Ścięcia św. Jana , Kaplica przy prezbiterium ,
5.4.1.6. Kaplice obok wejścia przy wieży zachodniej /425
(Kaplica św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty (później św. Rajnolda), Kaplica św. Olafa, Kaplica Wszystkich Świętych )
5.6. Uwagi końcowe /427
Rozdział VI: Fundacje w szpitalach i innych instytucjach charytatywnych. /434
6.1. Chełmno /436
(Szpital Ducha Św., Leprozorium św. Jerzego, Beginki w Chełmnie, Bractwo ubogich, Dom ubogich uczniów,
6.2. Toruń /447
(Szpital Ducha Św. na przedmieściu Starego Miasta Torunia , Szpital św. Wawrzyńca na przedmieściu Starego Miasta Torunia, Leprozorium św. Jerzego na przedmieściu Starego Miasta Torunia, Szpital św. Piotra i św. Pawła w Nowym Mieście Toruniu , Domy beginek w Starym Mieście Toruniu, Domy begłnek w Nowym Mieście Toruniu)
6.3. Elbląg /454
(Szpital Ducha Św. w Starym Mieście Elblągu, Leprozorium św. Jerzego (później Bożego Ciała) na przedmieściu, Szpital św. Elżbiety na przedmieściu , Leprozorium św. Jerzego , Domy beginek i tercjarek w Elblągu )
6.4. Gdańsk /468
6.4.1. Główne Miasto Gdańsk /468
(Szpital św. Gertrudy, Szpital św. Jerzego, Szpital św. Barbary)
6.4.2. Stare Miasto Gdańsk /473
(Szpital Ducha Św., Szpital św. Elżbiety, Szpital Bożego Ciała, Szpital św. Jakuba)
6.4.3. Młode Miasto Gdańsk /486
(Szpital św. Jakuba, Szpital Aniołów Św., Szpital św. Rocha, Dwór św. Jerzego)
6.4.4. Domy beginek i tercjarek w Gdańsku /489
6.5. Królewiec /490
(Kościół leprozoryjny św. Jerzego, Szpital Ducha Św., Szpital św. Antoniego, Szpital św. Gertrudy, Szpital św. Elżbiety w Sackheim, Dom ubogich, Beginki w Królewcu)
6.6. Braniewo /497
(Szpitale Ducha Sw. i św. Jerzego, Domy beginek)
6.7. Uwagi końcowe /499
Rozdział VII: Fundacje i ofiary mieszczan na rzecz klasztorów/ 501
7.1. Chełmno/ 504
(Klasztor cysterek, Klasztory dominikanów i franciszkanów)
7.2. Toruń /509
(Klasztor franciszkanów, Klasztor dominikanów, Klasztor benedyktynek)
7.3. Elbląg /523
(Klasztor dominikanów, Klasztor brygidek)
7.4. Gdańsk /533
(Klasztor dominikanów, Klasztor franciszkanów, Klasztor karmelitów, Klasztor brygidek ,
7.5. Królewiec/ 543
(Klasztor franciszkanów, Klasztor benedyktynek)
7.6. Braniewo /544
7.6.1. Klasztor franciszkanów /544
7.7. Uwagi końcowe /545
Zakończenie /548
Wykaz skrótów /554
Wykaz źródeł i literatury /555
Źródła niepublikowane /555
Źródła drukowane /557
Literatura /561
Zusammenfassung /591
Indeks osób /594

Piotr Oliński