Zjawisko bezrobocia, zwłaszcza długotrwałego, jest jednym z najbardziej palących problemów społecznych i gospodarczych XXI wieku. Jest to problem tym bardziej niepokojący, że - zwłaszcza w kraj ach zachodnioeuropejskich - już od lat siedemdziesiątych XX w. widać trwałą tendencję wzrostu bezrobocia. Obserwuje się tam zjawisko histerezy - bezrobocie rośnie w latach złej koniunktury, lecz potem nie spada ponownie pomimo ożywienia gospodarczego
Doświadczenia niemal wszystkich krajów prowadzących gospodarkę rynkową dowodzą, że rynek pracy, wykorzystując automatyzm swoich mechanizmów, sam nie jest w stanie skutecznie przeciwdziałać bezrobociu. Jest to zjawisko bardzo złożone i społecznie niebezpieczne, zwłaszcza gdy przekracza rozmiary krótkookresowego bezrobocia frykcyjnego. Wysoka ranga problemu bezrobocia wynika z jego ekonomicznego, społecznego i politycznego znaczenia. Wpływa ono nie tylko na standard życia ludności i dynamikę rozwoju gospodarczego, ale również w istotnej mierze decyduje o nastrojach społecznych i popularności rządów. Przeciwdziałanie bezrobociu, zwłaszcza długookresowemu, wymaga przemyślanego zaangażowania sił i środków wszystkich podmiotów rynku pracy, przy koordynacyjnej roli państwa jako głównego podmiotu w tym zakresie. Powinno ono obejmować dwa etapy - ograniczenie dalszego wzrostu bezrobocia, a następnie dążenie do zmniejszenia jego rozmiarów.
Jednym z nowych instrumentów wspierania decyzji służb zatrudnieniowych, w jaki sposób najlepiej zapobiegać długookresowemu pozostawaniu bez pracy, jest promowanie bezrobotnych (profiling, wczesna identyfikacja osób szczególnie zagrożonych długookresowym bezrobociem). Wczesna identyfikacja osób zagrożonych długookresowym bezrobociem jest jednym z podstawowych zadań publicznych służb zatrudnieniowych. Ryzyko popadnięcia w długotrwałe bezrobocie jest zazwyczaj określane przez pracowników służb zatrudnieniowych na podstawie zdobytego doświadczenia zawodowego, jednakże w niektórych krajach używa się bardziej formalnych metod identyfikacji (selekcja grupowa, model ekonometryczny).
W Polsce nie podejmowano dotychczas prób wykorzystania procedur profilowania bezrobotnych, dlatego w niniejszej rozprawie starano się zebrać i uporządkować wiedzę o teoretycznych podstawach profilowania oraz przedstawić możliwości wykorzystania modelu ekonometrycznego do wczesnej identyfikacji osób zagrożonych długookresowym bezrobociem na lokalnym rynku pracy.
Głównym celem rozprawy jest analiza, zarówno na podstawie dorobku teoretycznego, jak i istniejących w praktyce rozwiązań oraz badań własnych, możliwości wykorzystania koncepcji profilowania bezrobotnych w zapobieganiu długotrwałemu pozostawaniu bez pracy. Tak sformułowany cel główny zawiera cele zarówno teoretyczno-poznawcze, jak i utylitarne.
Część teoretyczno-poznawcza rozprawy obejmuje:
- przedstawienie wykorzystywanych koncepcji profilowania bezrobotnych w krajach OECD,
- określenie właściwego momentu podjęcia interwencji przez służby zatrudnieniowe w celu zapobiegania długookresowemu pozostawaniu poza sferą zatrudnienia,
- analizę możliwości poprawy sytuacji na rynku pracy w wyniku wdrożenia systemu profilowania bezrobotnych.
Cele utylitarne sprowadzają się do empirycznej identyfikacji czynników sprzyjających długotrwałemu pozostawaniu bez pracy za pomocą modelu ekonometrycznego oraz sformułowania rekomendacji dla urzędów pracy umożliwiających im dostatecznie wczesną identyfikację osób szczególnie zagrożonych bezrobociem długotrwałym.
Jako punkt wyjścia w rozprawie sformułowano hipotezę, że wczesna identyfikacja osób szczególnie zagrożonych długotrwałym bezrobociem jest jednym z instrumentów zmniejszających jego rozmiary. Przyjęto także następujące hipotezy poboczne:
1. Długookresowe bezrobocie jest determinowane głównie przez cechy demograficzno-społeczne i miejsce zamieszkania bezrobotnego oraz jego aktywność w poszukiwaniu pracy.
2. Moment przeprowadzenia procedury profilowania bezrobotnych ma wpływ na prawidłowe określenie prawdopodobieństwa popadnięcia w długotrwałe bezrobocie.
3. Profilowanie bezrobotnych zmniejsza efekt jałowego biegu w programach zatrudnieniowych.
Rozwiązanie problemu badawczego wymagało podjęcia szeregu działań. Teoretyczną podstawę realizacji przyjętych celów dał krytyczny przegląd literatury. W celu określenia uwarunkowań wdrożenia systemu profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy przeprowadzono deskryptywną analizę rynku pracy w powiatach, w których przeprowadzono badanie, na tle sytuacji w województwie kujawsko-pomorskim. Szczególną uwagę poświęcono zagadnieniu bezrobocia, jego wysokości oraz strukturze.
Źródłem informacji były polskie i zagraniczne publikacje książkowe oraz czasopisma. Nieocenioną pomoc stanowiły liczne raporty i opracowania z zakresu problematyki bezrobocia długookresowego i profilowania bezrobotnych przygotowane przez Komisję Europejską, Międzynarodową Organizację Pracy oraz Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Wykorzystano także wiele ciekawych publikacji w formie zeszytów naukowych, papierów dyskusyjnych czy opracowań pokonferencyjnych wydanych między innymi przez For-schungsinstitut żur Zukunft der Arbeit (IZA) w Bonn, Centrum fiir Europai-sche Wirtschaftsforschung (ZEW) wMannheim, Institut fiir Arbeitsmarkt- und Berufsforschung (LAB) w Norymberdze, Institute for Employment Research w Warwick, australijski Department of Employment, Workplace Relations and Smali Business, amerykański Department of Labor i brytyjski Department for Work and Pensions.
Empiryczną podstawą badań były specjalnie skonstruowane bazy danych, zawierające szczegółowe informacje o bezrobotnych zamieszkałych na terenie działania Powiatowego Urzędu Pracy dla Miasta Torunia oraz Powiatowego Urzędu Pracy dla Powiatu Wąbrzeskiego. W analizie wykorzystano również dane i oficjalne opracowania Głównego Urzędu Statystycznego oraz Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Toruniu. Na podstawie uzyskanych wyników badań pracownicy wyżej wymienionych powiatowych urzędów pracy będą mogli w stosunkowo prosty sposób rozpoznać osoby najbardziej zagrożone długookresowym bezrobociem, co bezsprzecznie ułatwi im podejmowanie bardziej skutecznych niż do tej pory działań na rzecz zatrudnienia osób szczególnie zagrożonych długotrwałym pozostawaniem bez pracy.
Praca składa się z wstępu, pięciu rozdziałów i zakończenia. W rozdziale pierwszym omówiono pojęcie bezrobocia oraz podstawowe definicje bezrobocia długookresowego i długotrwałego. Przy użyciu odpowiednich miar krótko scharakteryzowano obecną sytuację na rynku pracy w wybranych krajach OECD. Przedstawiono także tendencje rozwojowe bezrobocia długookresowego w Polsce. Rozdział drugi został w całości poświęcony teoretycznym podstawom profilowania bezrobotnych. Wyjaśniono pojęcia wczesnej interwencji i identyfikacji oraz istotę profilowania bezrobotnych. W jednym z podrozdziałów skupiono się na określeniu właściwego momentu przeprowadzenia procedury. Przedstawiono także trzy koncepcje wczesnej identyfikacji osób szczególnie zagrożonych długookresowym bezrobociem. Rozdział zamykają rozważania na temat miejsca profilowania bezrobotnych w Europejskiej Strategii Zatrudnienia i potencjalnego wpływu na spójność społeczną. W rozdziale trzecim przedstawiono różne podejścia do profilowania bezrobotnych w wybranych krajach OECD. Skupiono się na państwach, które od wielu lat stosują procedury wczesnej identyfikacji osób szczególnie zagrożonych długookresowym bezrobociem i mogą pochwalić się znaczącym dorobkiem w zakresie ewaluacji tego zagadnienia. Ostatnie dwa rozdziały zawierają empiryczną część pracy. W rozdziale czwartym opisano metodologię przeprowadzonego badania, ze szczególnym uwzględnieniem wyboru właściwej techniki losowania i określenia liczebności próby. Omówiono też zagadnienia związane z estymacją ekonometryczne-go modelu logitowego i jego wykorzystania w procedurach profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy. W rozdziale piątym zaprezentowano wyniki estymacji modeli logitowych dla bezrobotnych zarejestrowanych na terenie działania Powiatowego Urzędu Pracy dla Miasta Torunia oraz Powiatowego Urzędu Pracy dla Powiatu Wąbrzeskiego. Głównym celem tego rozdziału było zbadanie, jakie czynniki wpływają na zwiększenie ryzyka długookresowego pozostawania bez pracy na lokalnym rynku pracy. Zakończenie zawiera podsumowanie i wnioski końcowe z przeprowadzonych rozważań i analiz. Zamieszczono w nim również rekomendacje dla urzędów pracy, umożliwiające im dostatecznie wczesną identyfikację osób szczególnie zagrożonych bezrobociem długotrwałym.
Przygotowanie tej rozprawy wymagało podjęcia wielokierunkowych studiów nad zagadnieniem profilowania bezrobotnych, które były możliwe dzięki otrzymaniu dwóch stypendiów badawczych: w The Centre for Social Policy przy Uniwersytecie w Antwerpii (European Commission Marie Curie Docto-ral Training Site in Social Policy and Poverty Research in University of Ant-werp) i na Uniwersytecie w Glasgow (Dekaban-Liddle Junior Fellowships in University of Glasgow - The Faculty of Social Sciences). Krytyczna analiza dorobku naukowego poświęconego wczesnej identyfikacji osób szczególnie zagrożonych długotrwałym bezrobociem byłaby niemożliwa bez dyskusji i konsultacji ze światowymi ekspertami zajmującymi się tą problematyką. Bardzo pomocne było tutaj uczestnictwo w międzynarodowej konferencji „EU-Profi-ling Seminar. Development of Profiling Instruments as Tools within the Pre-ventive Approach to Long-term Unemployment" (Niirnberg, January 12-14, 2005) oraz w sieci tematycznej TLM.NET, obejmującej naukowców z takich ośrodków badawczych jak: SISWO (Amsterdam), Uniwersytet w Antwerpii, Uniwersytet w Vaxjó, Universidad de Alcala, Social Economic Research w Rot-terdamie i Centre d'etudes de lemploi w Reims. Natomiast przeprowadzenie badań empirycznych było możliwe dzięki środkom pieniężnym pozyskanym w ramach grantu promotorskiego UMK oraz stypendium Europejskiego Funduszu Społecznego (w ramach projektu „Krok w przyszłość - stypendia dla doktorantów").
Rozprawa ta powstała dzięki inspiracji mojego promotora prof. Zenona Wiśniewskiego, który zachęcił mnie do poszukiwania ciekawych problemów badawczych i przez cały okres studiów doktoranckich wspierał we wszystkich przedsięwzięciach naukowych. Chciałabym w tym miejscu gorąco mu podziękować za poświęcony czas, udzielone wskazówki i nieocenioną pomoc. Odrębne podziękowania należą się również recenzentom prezentowanej rozprawy: prof. Hannie Karaszewskiej i prof. Mirosławowi Szrederowi za cenne i jednocześnie życzliwe uwagi zamieszczone w opiniach wydawniczych. Złożoność prezentowanych zagadnień przesądza o tym, że niektóre kwestie mogą zawierać elementy dyskusyjne i stanowić jednocześnie asumpt do dalszych badań.
Wstęp
