Dyscypliny humanistyczne i ekologia

W działaniach mających na celu powstrzymanie niszczenia i destrukcji środowiska przyrodniczego ważna rola przypada naukom humanistycznym. Z jednej strony dyscypliny te dają szerszą i pogłębioną analizę kulturowych, światopoglądowych, cywilizacyjnych uwarunkowań i przyczyn kryzysu ekologicznego, z drugiej jak żadne inne dysponują dużymi możliwościami w zakresie kształtowania świadomości, pobudzania motywacji, kreowania określonych postaw i zachowań proekologicznych, a także dostarczają tak potrzebnych uzasadnień dla działań przyjaznych środowisku. Korzystając z wyników własnych dociekań oraz z rozeznania stanu środowiska dostarczanego przez nauki przyrodnicze, zmierzają do wypracowania nowego modelu rozwoju i nowego modelu relacji pomiędzy człowiekiem, kulturą a przyrodą. Rezultatem wyraźnego ukierunkowania refleksji humanistycznej na szeroko rozumianą problematykę ekologiczną jest powstanie humanistycznego kierunku ochrony środowiska, określanego także mianem humanizmu ekologicznego. Jego integralnym składnikiem jest myśl filozoficzno-etyczna (ekofilozofia, etyka środowiskowa) wraz z innymi dyscyplinami humanistycznymi zaangażowanymi na rzecz ochrony środowiska: ekopedagogiką, ekoestetyką, psychologią ekologiczną czy ekoteologią. Uzupełniają one nauki przyrodnicze, techniczne i prawne ukierunkowane na rzecz ochrony środowiska o szereg nowych i doniosłych składników, m.in. o wymiar filozoficzny, aksjologiczny (etyczny i estetyczny), psychologiczny oraz edukacyjno-wychowawczy.

Niniejsze opracowanie jest pierwszą w literaturze przedmiotu próbą przedstawienia w miarę pełnego zestawu dyscyplin humanistycznych zaangażowanych na rzecz ekologii.

Wprowadzenie / 7

Rozdział I. Filozofia ekologiczna (ekofilozofia) / 17
Powstanie i rozwój ekofilozofii / 19
Ekofilozofia i etyka środowiskowa w Polsce / 30
Człowiek–przyroda w perspektywie dziejów filozofii / 40
Ekofilozofia jako badanie i określanie stosunku człowieka do przyrody / 62
Ekofilozoficzne podstawy zrównoważonego rozwoju / 80
Zjawisko wykluczenia ekologicznego / 91

Rozdział II. Etyka środowiskowa / 101
Geneza i podstawowe zadania / 103
Przedmiot etyki środowiskowej / 107
Koncepcje etyki środowiskowej / 109
Wartości etyki środowiskowej / 130
Deontologiczny wymiar etyki środowiskowej / 164
Etyczny wymiar edukacji ekologicznej / 167

Rozdział III. Ekoestetyka / 171
Piękno i natura w polskiej myśli estetycznej / 173
Ekologiczne inspiracje w estetyce / 190
Ekologiczna estetyka przyrody / 196
Sztuka ekologiczna / 199
Estetyka krajobrazu / 203
Estetyka przestrzeni zurbanizowanej. Ekologia miasta / 211
Edukacja estetyczna jako część składowa edukacji ekologicznej / 216

Rozdział IV. Psychologia ekologiczna / 221
Definicje, przedmiot badań, stanowiska / 223
Zdrowie psychiczne człowieka w warunkach destrukcji środowiska przyrodniczego / 228
Psychologia krajobrazu / 239
Próba typologii postaw proekologicznych według kryterium psychologicznego / 244

Rozdział V. Ekoteologia / 247
W kierunku ekoteologii – pierwsze inicjatywy / 249
Stosunek do przeszłości / 254
Myśl protestancka / 263
Idee ekologiczne w myśli prawosławnej / 271
Człowiek i środowisko w nauce społecznej Kościoła katolickiego / 275
Grzech ekologiczny, sumienie ekologiczne, dekalog ekologiczny / 288
Przyroda w religii i filozofii Wschodu / 298

Rozdział VI. Ekopedagogika (edukacja ekologiczna) / 311
Założenia i zadania edukacji ekologicznej / 313
Świadomość ekologiczna / 324
Edukacja do dialogu z przyrodą / 331
Sumienie ekologiczne / 334
Postawa proekologiczna / 337
Edukacja na rzecz zmiany modelu konsumpcyjnego i stylów życia / 342
Kultura ekologiczna / 345

Zakończenie / 351
Bibliografia / 361
The humanities and ecology. Summary / 381
Indeks osobowy / 383

Marcin Pełka

Włodzimierz Tyburski