Przywłaszczenie i strata. Romantyczne transfiguracje Jezusa

Figura Jezusa jest rozpowszechniona w kulturze współczesnej, najczęściej jednak twórcy pozbawiają ją treści sakralnych. Książka jest prezentacją prawdopodobnych źródeł zarówno tej tendencji, jak i zasadniczych typów wyobrażeń Chrystusa. Z tego powodu zaczyna się od opisania przemian w pojmowaniu moralności, jakie proponowali filozofowie w ostatniej ćwierci XVIII wieku. Wskutek procesu zwanego przez współczesnych nam postsekularystów „śmiercią Boga”, wzrosło zainteresowanie postacią Jezusa. Została ona zredukowana do struktury złożonej z niewielu cech, których fundamentem uczyniono doskonałą moralność. Zestaw owych cech nieomylnie kojarzono z Chrystusem, niemniej jednak ich ogólność pozwała na subiektywne, niesakralne interpretacje. Zerwanie związku z religijną, instytucjonalną egzegezą i pojmowanie Jezusa jako wcielenia doskonałej moralności stało się więc fundamentem Jego kulturowego wyobrażenia, jakie zaczęło funkcjonować około 1800 roku. Ukształtowało się ono w dwa wyraźne nurty. Pierwszy polegał na funkcjonalnym wykorzystaniu tej figury przez ruchy społeczne i polityczne, dla których sztuka była sferą kreślenia utopijnych wizji lub narzędziem propagandy. Drugi nurt obejmował niemal wyłącznie sferę sztuki i stanowił zapis zmian duchowości. Oba nurty opisać można za pomocą opozycyjnych cech, w sposób przypominający charakterystykę romantyzmu zaproponowaną przez francuskich literaturoznawców: jeden dotyczył bowiem wyobrażeń społecznych, był optymistyczny i ekstrawertyczny, natomiast kolejny był wyrazem indywidualizmu i intymizmu kształtowanego przez melancholię i rozpaczliwą beznadzieję wynikającą z „niemożności uwierzenia”. Emblematyczną postacią jednego był Jezus tryumfujący, drugiego zaś – martwy. 

1. Uwagi wstępne / 7
Dominująca perspektywa badawcza. Konteksty społeczno-polityczne / 7
Jezus zamiast „słabnącego Boga”. Ramy czasowe / 11
„Pokusa przywłaszczenia” / 16
Typologia fabuł „chrystologicznych” / 18

2. Nowy Chrystus, nowe chrześcijaństwo / 23
Sekularyzacja moralności / 23
Rozum, moralność i Jezus / 29
Upraktycznienie moralności / 33
Kult bohatera / 38
Claude-Henri de Saint-Simon – „nowy” Jezus. Siła perswazji / 38
Jezus i „Herkules chrześcijański” / 48
Napoleon Bonaparte i Chrystus / 52
Chrystus a idee społeczne / 74
Retoryczna wolność, równość i braterstwo / 74
Chrystianizm zamiast chrześcijaństwa / 81
Bohater rewolucji nowym Jezusem / 88
Chrystus narodowy / 94
Chrystus i krzyż w polskiej poezji patriotycznej / 94
Romantyczny „człowiek chrystusowy” / 113
„Człowiek chrystusowy”, który potrzebuje rozgrzeszenia / 119
Chrześcijaństwo i moralność polityki. Chrystus narodowy i ponadnarodowy / 137
Polska Chrystusem / 150
Cierpienie Jezusa a język poezji. Plastyczna sugestywność transfiguracji / 164

3. Chrystus i intymny świat romantyka / 175
Zmysły, wyobraźnia i ciało eterowe / 175
Wzniosłość – doświadczenie epifanii. Jezus i „religijność bez religii” / 182
Jezus i intymny świat romantycznego artysty / 192
Chrystus i romantyczne „dusze rozczarowane” / 196
Chrystus w Ogrodzie Oliwnym / 202
Dziedzictwo Mowy wypowiedzianej przez umarłego Chrystusa Jeana Paula Richtera / 213
Martwy Jezus. Symbolika realizmu / 228
Sentymentalna empiria / 241

4. Zakończenie. Dziedzictwo XIX-wiecznych transfiguracji / 251

Bibliografia / 259
Indeks / 289

Dariusz Pniewski