W dniu 1 sierpnia2006 roku JM Rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika powołał interdyscyplinarny Zespół do Badań Średniowiecznego i Nowożytnego Torunia. Decyzję tę poprzedziło podpisanie w dniu 2 czerwca 2006 roku listu intencyjnego o współpracy pomiędzy Urzędem Gminy Miasta Torunia a UMK w zakresie badań Torunia. W skład Zespołu weszło sześciu archeologów, dwóch historyków mediewistów, trzech historyków sztuki i architektury, dwóch geografów, antropolog, archeozoolog i konserwator; w sumie 16 osób. Zespół opracował obszerny i wieloletni program działań badawczych, obejmujący między innymi:
1.Badania początków Torunia przed translokacją, w szczególności lokalizację i rozpoznanie grodu Vogelsang, lokalizację i badania osady krzyżackiej w Starym Toruniu.
2.Badania przedlokacyjnego miasta.
3.Badania najstarszego miasta lokacyjnego.
4.Rekonstrukcję faz rozwoju przestrzennego średniowiecznego i nowożytnego
miasta.
5.Zagadnienia dotyczące przedmieść toruńskich, ich powstania i rozwoju przestrzennego, zabudowy i topografii oraz roli w strukturze aglomeracji miejskiej.
6.Studia nad poziomem życia i strukturą społeczną mieszkańców miasta oraz przedmieść w średniowieczu i nowożytności.
7.Opracowanie struktury populacji ludzkiej i jej przemian w średniowiecznym
i nowożytnym mieście.
8.Badania początków i faz rozwoju założeń architektonicznych, w tym lokalizacji i badań pozostałości dotąd nierozpoznanych obiektów: kościołów, klasztorów,szpitali, budynków użyteczności publicznej.
9.Rekonstrukcję środowiska naturalnego przedlokacyjnego Torunia i jego najbliższych okolic oraz przemiany środowiskowe związane z oddziaływaniem miasta.
Toruń należy do najważniejszych średniowiecznych miast w Polsce, ale też do nielicznych o tej randze, gdzie na szerszą skalę nie były prowadzone programowe, zespołowe badania wykopaliskowe. Pamiętajmy, że Toruń jest też miastem, gdzie znajduje się wyjątkowo dużo zachowanych obiektów średniowiecznej architektury murowanej; w stanie niemal niezmienionym przetrwał do naszych czasów średniowieczny staromiejski układ przestrzenny, który sam w sobie stanowi cenny element zabytkowy. Prowadzone dotąd w Toruniu, z różnym skutkiem i przez bardzo różne instytucje, w których prace wykopaliskowe najczęściej wynikały z doraźnych potrzeb inwestycji, remontów, zmian nawierzchni itp., nie zaś z programowych badań o określonym, przemyślanym kwestionariuszu pytań, na jakie chcemy uzyskać odpowiedź. W rezultacie doprowadziły one do ogromnego rozproszenia uzyskanych tą drogą źródeł, do których dostęp jest bardzo utrudniony, nie mówiąc już o braku możliwości ich rzetelnej interpretacji. Akcje badawcze takie jak nadzory archeologiczne czy badania ratownicze wyprzedzające wielkie i małe inwestycje są konieczne i stanowią bardzo ważny aspekt opieki nad zabytkami, powinny jednak spełniać warunki badań naukowych. Szybkie tempo takich prac, wymuszone terminami obowiązującymi inwestorów, nie zwalnia badacza od rzetelnej rejestracji wszystkich informacji płynących z warstw kulturowych. Bardzo poważnym mankamentem różnego rodzaju prac wykopaliskowych prowadzonych w Toruniu od wielu lat przez różne jednostki jest niemal zupełny brak opracowań(poza artykułami o charakterze przyczynkarskim) i rzetelnej analizy materiałów źródłowych, co w konsekwencji często prowadzi do nadinterpretacji. Mimo że w ciągu ostatnich 20 lat w obrębie całej aglomeracji miejskiej nastąpiło częściowe lub pełne rozpoznanie stratygrafii, w wielu punktach miasta nie potrafimy zrekonstruować ani rozwoju przestrzennego najstarszej drewnianej zabudowy lokacyjnego miasta, ani faz narastających kolejno zmian w średniowiecznym budownictwie drewnianym, nie mówiąc już o chronologii tego budownictwa. Niewiele także potrafimy powiedzieć o osadnictwie poprzedzającym pojawienie się na tym terenie zakonu krzyżackiego. Dysponujemy jedynie śladowymi informacjami na temat średniowiecznych szlaków i dróg komunikacyjnych w Toruniu. Brak też badań nad najstarszym placem targowym, które zazwyczaj są bogatym nośnikiem informacji. Wielką stratą jest również to, że w Toruniu nie wykorzystano szansy, jaką stwarzały kompleksowe prace remontowe rynku staromiejskiego. Wiemy bowiem, jak cenne wyniki badań uzyskano w trakcie takich prac prowadzonych na rynkach Wrocławia, Krakowa, Gdańska, Elbląga, Szczecina czy Kołobrzegu. Poza wspomnianymi doraźnymi pracami o charakterze nadzorów oraz badaniami ratowniczymi prowadzone były w Toruniu większe, szeroko płaszczyznowe akcje badawcze. W latach 1958–1966 porządkowo-wykopaliskowymi pracami objęto teren ruin zamku krzyżackiego, w latach 90. ubiegłego stulecia badano pozostałości klasztoru Dominikanów, w ostatnich latach natomiast prowadzono badania ratownicze w obrębie ruin zamku dybowskiego. Należy także wspomnieć o badaniach ratowniczych prowadzonych na szerszą skalę w kościele św. Janów czy pofranciszkańskim kościele Najświętszej Marii Panny. W obu tych przypadkach dokonano cennych odkryć w obrębie prezbiterium, jednak badania te należy uznać za niedokończone. Niedostateczny stopień rozpoznania archeologicznego, wynikającego z dotychczasowych odkryć na terenie Torunia, stwarza duże niebezpieczeństwo dowolności interpretacji. Zdając sobie w pełni sprawę z konieczności przeprowadzenia badań o charakterze interdyscyplinarnym, środowisko uniwersyteckie od wielu lat zabiegało o stworzenie zespołu do badań Torunia, jednak z powodów pozamerytorycznych do realizacji tych planów doszło dopiero w 2006 roku. Odkrycia dokonane w ciągu ostatnich dwóch lat przez Instytut Archeologii UMK przy ul. Wały gen. Sikorskiego stały się impulsem do ponowienia starań w kierunku stworzenia takiego zespołu. Dobrze układająca się współpraca między Uczelnią a Urzędem Miasta, przy dużym poparciu Wojewódzkiego i Miejskiego Konserwatora Zabytków, stworzyła podstawy do wspólnych działań w tym zakresie. Do rąk czytelnika oddajemy 19 tom „Archaeologia Historica Polona”, który w całości poświęcony jest wynikom interdyscyplinarnych badań prowadzonych w Toruniu. Redakcja informuje, że od 19 tomu AHP seria ta staje się czasopismem z numerem ISSN:1425-3534. Jednocześnie zachowujemy kolejność numeracji tomów ze względu na długą już tradycję wydawniczą dotychczasowej serii.
Prof.dr hab. Jadwiga Chudziakowa
