Przesiedlenia a pamięć. Studium (nie)pamięci społecznej na przykładzie ukraińskiej Galicji i polskich "ziem odzyskanych"
Książka stanowi porównawcze case study pamięci społecznej w miejscach, które na skutek wojennych i tużpowojennych czystek etnicznych, masowych przesiedleń i migracji doświadczyły niemal całkowitej wymiany ludności. Żółkiew – do 1939 roku wieloetniczne (zamieszkane przez Żydów, Polaków i Ukraińców) miasteczko w województwie lwowskim, należące do II Rzeczpospolitej – po wojnie weszła w skład Ukraińskiej SRR. Krzyż, przed wojną niemiecki Kreuz (Ostbahn), znalazł się po 1945 roku w granicach polskich „ziem odzyskanych”. Oba miasta nie tylko straciły większość swoich mieszkańców i znaczną część tkanki miejskiej, zostały również pozbawione dotychczasowej tożsamości i historii. To samo spotkało ludzi, którzy do Krzyża i Żółkwi przyjechali: niezależnie od tego, czy byli migrantami przymusowymi, czy dobrowolnymi, musieli rozpocząć nowe życie i przystosować się do zupełnie nowych warunków. Musieli też – fizycznie i symbolicznie – zająć miejsce tych, których we wspomnianych miejscowościach już nie było.
Na podstawie analizy ponad stu pięćdziesięciu wywiadów biograficznych i biograficzno-tematycznych autorka odtwarza proces kształtowania się nowej, powojennej rzeczywistości społecznej w obu miastach, ograniczony przez represywny system polityczny, wewnętrzne konflikty i indywidualne ludzkie dramaty. Pokazuje, w jaki sposób różne grupy nowych mieszkańców odnoszą się do przeszłości grupy własnej, obcego miejsca zamieszkania oraz ludzi, którzy żyli tu przed nimi. Pamięć przesiedlenia i postmigracyjna rekonstrukcja tożsamości, dynamika procesów zakorzenienia w różnych pokoleniach mieszkańców Krzyża i Żółkwi, lokalne spory o bohaterów i zdrajców – to najważniejsze tematy pojawiające się w książce. Osadzając analizę empiryczną w instrumentarium teoretycznym współczesnych studiów nad pamięcią biograficzną i zbiorową, praca proponuje oryginalne spojrzenie porównawcze na problematykę pamięci w Europie Środkowo-Wschodniej.
Nominacja do Nagrody im. Jana Długosza (2015)
Nominacja do Nagrody im. Jerzego Giedroycia (2015)
Nominacja do Nagrody im. Tomasza Strzembosza (2015)
Nagroda Historyczna "Polityki" (2015)
Wstęp / 9
Część I. Konteksty
Rozdział 1. Historia i dyskurs pamięci / 19
Korzenie (do 1939 roku) / 19
Wojna i inne nieszczęścia (1938–1945) / 26
Nowy wspaniały świat (1945–1953) / 31
Powojenna kultura (nie)pamięci (1953–1989/1991) / 40
Po upadku komunizmu: nowe otwarcie? (od 1989/1991 roku) / 50
Rozdział 2. Perspektywa teoretyczna / 65
Pamięć a historia / 66
Indywidualny i zbiorowy wymiar pamięci / 68
Drugie oblicze pamięci: niepamięć i zapominanie / 76
Terminy zastosowane w książce / 80
Rozdział 3. Metodologia i metody badań / 85
Inspiracje metodologiczne / 85
Koncepcja badań pamięci historycznej w społeczności lokalnej. Podejście biograficzne i ujęcie pokoleniowe / 90
Narzędzia badawcze / 94
Realizacja badań / 97
W jaki sposób korzystano z materiału empirycznego / 104
Część II. Badania. Światy przeżywane
Rozdział 4. Przesiedlenie i pierwszy okres adaptacji / 111
Podróż: pamięć biograficzna i przekaz / 111
Strach, przemoc, bieda: po przyjeździe / 125
Tęsknota, tymczasowość, wyobcowanie / 138
Rozdział 5. Tworzenie się nowej społeczności i integracja społeczna / 155
Relacje z władzą i nowy ustrój polityczny / 155
Zbudować wszystko od nowa, czyli społeczny Dziki Zachód / 169
Długofalowe skutki powojennych podziałów: procesy integracji w młodszych pokoleniach / 180
Rozdział 6. Przesiedlenie a tożsamość / 197
Powroty do domu jako ostatni etap procesu integracji psychologicznej / 197
Ojczyzna to ludzie: „nie mam już do kogo wracać” / 198
Stara ojczyzna elementem tożsamości: „Popatrzeć na ten nasz dom” / 199
Utracona ojczyzna – okaleczona tożsamość: „Jednak ciągnie człowieka w swoje strony” / 202
Nikła potrzeba ojczyzny: „Po co mieliby jechać?” / 205
Stara ojczyzna w świadomości młodszych pokoleń / 206
Bilanse zysków i strat, czyli o tym, dla kogo migracja zakończyła się sukcesem / 210
Rozdział 7. Pamięć o nieobecnych: Niemcy i dziedzictwo niemieckie w Krzyżu / 217
Osadnicy versus Niemcy: pamięć najstarszego pokolenia / 217
Przed naszymi dziadkami: pamięć młodszych pokoleń / 229
Niemcy dziś: niedobitki, wizyty, odszkodowania / 235
Wokół dziedzictwa materialnego / 251
Niemieckość a tożsamość / 261
Rozdział 8. Pamięć o nieobecnych: Żydzi i dziedzictwo żydowskie w Żółkwi / 269
Życie i śmierć w sąsiedztwie / 269
Zasłyszane: co wiedzą przesiedleńcy? / 280
(Nie)pamięć rodzinna: następne pokolenia / 287
Cudze dziedzictwo / 297
Ocaleni, duchy, goście / 307
Rozdział 9. Pamięć o nieobecnych: Polacy i dziedzictwo polskie w Żółkwi / 315
„Dawno temu, za Polski” / 315
W czasach grozy / 325
Wyjazd, wysiedlenie, marginalizacja / 335
„Myśmy wszystko zapomnieli…” / 343
Dziedzictwo materialne i symboliczne / 351
Rozdział 10. Bohaterowie i antybohaterowie / 363
UPA: bojownicy o niepodległość czy bandyci? / 363
Sowieci i władza radziecka w żółkwi / 381
Krzyż: miasto bez bohaterów / 402
Postscriptum. Przestrzeń symboliczna / 421
Podsumowanie / 433
Pamięć przesiedlenia / 434
Pamięć o obcych / 435
Pamięć o bohaterach / 437
Między pamięcią a niepamięcią / 439
Pamięć przeszłości a tożsamość zbiorowa / 441
Bibliografia / 447
Aneks 1. Indeks i biogramy respondentów / 463
Aneks 2. Fotografie / 483
Summary / 499
Indeks osobowy / 505
Ludwik Malinowski
Anna Wylegała
(ur. 1982), socjolożka, absolwentka Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Warszawskim oraz Szkoły Nauk Społecznych PAN. Studiowała również na Uniwersytecie im. Iwana Franki we Lwowie. Adiunkt w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Tłumaczka literatury ukraińskiej, koordynatorka i uczestniczka projektów dokumentacyjnych z zakresu historii mówionej (w latach 2007–2012 pracownik programu „Historia Mówiona” Fundacji Ośrodka KARTA). Stypendystka Toronto University, Imre Kertész Kolleg Jena i United States Holocaust Memorial Museum. Obszar jej zainteresowań badawczych obejmuje m.in. pamięć zbiorową i indywidualną, studia biograficzne, problemy tożsamości społecznej oraz powojenne przemiany struktury społecznej w Polce i na Ukrainie.