Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego
Autor bada dokumenty osobiste z getta warszawskiego (dzienniki, pamiętniki, zapiski kronikarskie, raporty) pisane tam i wtedy. Podejmuje – po raz pierwszy w takiej skali – analizę tych tekstów z perspektywy literaturoznawczej (przedstawia odmiany gatunkowe, formy i typy dyskursu, strategie opisu i opowiadania, sposoby kreacji podmiotu mówiącego).
Rozważania w tej książce wpisują się w ostatecznym rachunku w horyzont hermeneutyczny – próbę odczytania i zrozumienia ocalałych z getta zapisów doświadczenia Holocaustu.
Część pierwsza dotyczy specyfiki gatunkowej badanych tekstów, możliwych formuł ich opisu i sposobów ich lektury. Prezentuje też zbiorowy portret autorów oraz charakterystykę czasu i miejsca powstania zapisów, a także rekonstruuje materialną historię samych tekstów – reliktów Zagłady. Tę część kończy analiza motywacji pisania i ich kulturowych kontekstów, co prowadzi do postawienia zasadniczych pytań o możliwości i sposoby ekspresji doświadczenia Zagłady.
Na część drugą składają się trzy studia. Pierwsze studium dotyczy dwóch sposobów opowiadania gettowego doświadczenia – osobowego i bezosobowego. Drugie – miejsca i formy opisu w strukturze narracyjnej tekstu (chodzi o takie tematy, jak wizerunek postaci, śmierci i trupa). Trzecie – zajmuje się dyskursem religijnym w ocalałych zapisach z getta warszawskiego (Karol Rotgeber, rabin Szymon Huberban, rabin Kelmisz Klonimus Szapiro).
Wprowadzenie / 7
Część 1
Rozdział 1. Poszukiwanie formuły / 17
Rozdział 2. O autorach, miejscu i czasie / 39
Kto pisał / 40
Miejsce i okoliczności pisania / 58
Rozdział 3. Losy tekstów / 89
Rozdział 4. Dlaczego pisali? / 103
„Pisz! Zanotuj!” / 106
„Zaalarmować i wstrząsnąć sumieniem świata” / 110
„Dla przyszłego trybunału” – „dla zemsty” / 114
„Utrwalić ślad po sobie” / 120
Zakorzenienie w tradycji / 127
Część 2
Rozdział 1. Między osobowym a bezosobowym sposobem opowiadania / 141
Jakub – Hirszfeld – Lewin – Perechodnik / 144
Listy Żydów z Płońska / 153
Horowitz – Sznapman – Puterman / 161
Kula – Ringelblum – Landau / 167
Czerniaków / 171
Sprawozdania – raporty – opracowania / 181
Rozdział 2. Opisać getto / 187
Okno / 189
Ludzie / 203
Śmierć / 217
Trupy / 229
Podsumowanie / 266
O dyskursie religijnym / 270
Życie religijne pod okupacją / 271
Lamentacje Karola Rotgebera / 284
Martyrologium Rabina Szymona Huberbanda / 304
Kazania rabina Klonimusa Kelmisza Szapiro / 322
Podsumowanie / 333
Rotgeber / 338
Huberband / 339
Szapiro / 340
Zakończenie / 341
Literatura dokumentu osobistego warszawskiego getta / 347
Bibliografia / 355
Summary / 363
Indeks osobowy / 369
Andrzej Juchniewicz
Prezentowana publikacja odznacza się niespotykanym kunsztem interpretacyjnym, który pozwala wydobyć z analizowanych tekstów wszelkie intertekstualne nawiązania i utajoną dialogiczność z innymi tekstami kultury, m.in. Biblią i Lamentacjami Jeremiasza. Leociak ujawnia również, że wiele klisz semantycznych i obrazowych pochodzi z „Boskiej Komedii” Dantego: Leon Najberg wspomina, że na Umschlagplatzu czuło się „przedsmak piekła” (s. 251), Sznapman widząc, co dzieje się na placu przeładunkowym, notował: „Dantejskie sceny działy się na Umschlagplatzu” (s. 251). Jednak poza tłumem, który w dziele Dantego stał się prefiguracją katuszy Żydów (szczególnie pierwszy i czwarty krąg piekła), gettowi diaryści widzieli jeszcze jedno nawiązanie do dantejskiej wizji piekła: trawiący ciała żar i chłód; koncepcja ta ma swój początek w pismach apokryficznych Starego Testamentu (Druga Księga Henocha) i jest zakorzeniona w tradycji średniowiecznej, ale także w dziejach późniejszych: u Szekspira („Miarka za miarkę”) oraz Miltona („Raj utracony”). Piekielne katusze pojawiają się w wielu relacjach i modelują wyobraźnię diarystów, są też jedynym znanym im kodem werbalizacji Zagłady, który przestaje funkcjonować jako atrybut literackości omawianych zapisów. Kolejne obrazy, jakie nasuwały się piszącym w członach porównawczych, to wizje apokaliptyczne (wymieszanie żywych i umarłych, chaos, bezład, makabra) oraz pozorne wskrzeszenie (s. 248-251). Leociak powróci do tego zagadnienia w kolejnej publikacji i zbierze szczegółowe relacje osób, którym udało się uniknąć śmierci w dole pełnym martwych ciał lub chwilowo przeżyć gazowanie w komorach gazowych; ich kondycję określić można jako „traumę wskrzeszenia”, na którą cierpi Łazarz z „Księgi apokryfów” (1932) Karela Čapka (Leociak 2009: 333-338). Fragment recenzji: (Nie)wyczerpane źródło traumy, http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=317&artykul=5930&kat=15.
Jacek Leociak
Profesor zwyczajny w Instytucie Badań Literackich Pan, kierownik Zakładu Badań nad Literaturą Zagłady IBL PAN, członek-założyciel Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN, redaktor rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Opublikował: „Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego” (1997), „Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście” (wspólnie z Barbarą Engelking, 2001, Yale University Press 2009, wyd. rozszerzone i poprawione 2013), „Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji” (2009), „Ratowanie, Opowieści Polaków i Żydów” (2010), „Spojrzenia na Warszawskie getto” (2011). Zajmuje się różnymi formami zapisu doświadczeń granicznych (w tym doświadczenia Zagłady).