Komedia według Terencjusza

Terencjusz – podstawowa lektura szkolna całej starożytności, średniowiecza, odrodzenia; źródło inspiracji dla komedii chrześcijańskiej, teatrów konwiktowych, dramy mieszczańskiej; wzór eleganckiej łaciny jej kolokwialnym rejestrze; skarbnica sentencji…

Terencjusz stał się tak popularny, że przestał interesować badaczy, wydawało się bowiem, że nie można już nic powiedzieć, co nie zostałoby powiedziane wcześniej

A jednak ostatnie dwie dekady przyniosły prawdziwy renesans w badaniach nad tym poetą, a w konsekwencji nowe, niekiedy zaskakujące odczytanie jego komedii. Nawet skąpe informacje o życiu i walce o scenę zyskały w tym świetle odmienne niż dotąd oblicze. Oddawana do rąk czytelnika monografia stara się zaprezentować całe to spektrum interpretacji wraz z propozycjami autorki.

Terencjusza najbardziej interesuje człowiek, jego osobowość, charakter, zalety i przywary, ale także reakcje na uwikłanie w codzienne i niecodzienne problemy. Nie bez powodu mówi się, że każda ze sztuk to wnikliwe studium psychologiczne. Dlatego monografia najwięcej miejsca poświęca temu właśnie zagadnieniu.

Stara się także pokazać, że Terencjusz nawet nie próbuje konkurować ze swoim poprzednikiem – Plautem, nie pociąga go powielanie schematów fabularnych, a jedynie ich przetwarzanie. Wyraźnie widać, że nie chce naśladować, przeciwnie – ucieka od ustanowionego przez Plauta wzorca, szukając dla siebie nowych, bo zmodyfikowanych, form zgranych już motywów.

Monografia weryfikuje także dotychczasowe ustalenia w dziedzinie języka i metryki. Podkreśla, że sztuki Terencjusza pełne są barwnej metaforyki, nie stronią od obscenicznych skojarzeń, postaci nie mówią tak samo, a wykorzystane metra w specyficzny sposób wspierają fabułę oraz wzmacniają wizerunki bohaterów.

Nowa monografia to nowe oblicze Terencjusza. 

Wykaz autorów, dzieł i skrótów/ 9
Przedmowa / 19

Część I. Wokół Terencjusza

Rozdział 1. Terencjusz – enigmatyczny poeta / 27
Vita Terentii (Żywot Terencjusza) / 28
Datacje / 29
Personalia / 32
Wpływowi przyjaciele / 35
Nieżyczliwy stary poeta i polemika w prologach / 40
Sześć komedii i ich didaskalia / 50

Rozdział 2. Od oryginału do przekładu / 57
Manuskrypty / 58
Podział na akty i sceny / 62
Świadectwa starożytnych, komentarze, scholia / 65
Wydawcy / 74
Terencjusz w Polsce / 75

Część II. Fabuła

Rozdział 1. Dziewczyna z andros (andria) / 87
Akt I–V / 88–106
Nic nie jest takie, jak się wydaje / 107

Rozdział 2. Za karę (heauton timorumenos) / 111
Akt I–V / 114–128
„Ludzie lepiej widzą cudze sprawy niż swoje własne” / 129

Rozdział 3. Eunuch (eunuchus) / 131
Akt I–V / 133–148
Zabawa ponad wszystko / 148

Rozdział 4. Pasożyt formion (phormio) / 155
Akt I–V / 156–170
Pomocny przyjaciel i pieniądze / 171

Rozdział 5. Teściowa (hecyra) / 175
Akt I–V / 178–190
Komedia na krzywdzie zbudowana / 190
Między amor a pietas / 192
Suspens i gra z odbiorcą / 194

Rozdział 6. Bracia (adelphoe) / 197
Akt I–V / 199–213
Rusticitas kontra urbanitas albo Katon i filhellenowie / 214

Część III. Bohaterowie

Rozdział 1. Starzec (senex) / 225
Dziewczyna z Andros (Simon, Chremes, Kriton, Faniasz) / 226
Za karę (Chremes, Menedem, Faniasz, Simus, Kriton, Fanokrates, Archonides) / 234
Eunuch (Ojciec, Archidemides) / 240
Pasożyt Formion (Demifon, Chremes vel Stilpon, Kratinus, Hegion, Kriton) / 241
Teściowa (Laches, Fidyp, Faniasz) / 245
Bracia (Micjon, Demeasz, Hegion, Simul, Kratinus) / 249
Podsumowanie / 256

Rozdział 2. Młodzieniec (adulescens) / 259
Dziewczyna z Andros (Pamfil, Charinus, Fedriasz, Kliniasz, Nikeratus) / 260
Za karę (Klitifon, Kliniasz) / 264\
Eunuch (Fedriasz, Chereasz, Chremes, Antifon) / 267
Pasożyt Formion (Antifon, Fedriasz) / 275
Teściowa (Pamfil, Kallidemides) / 278
Bracia (Eschinus, Ktezyfon) / 282
Podsumowanie / 285

Rozdział 3. Niewolnik (servus) / 287
Dziewczyna z Andros (Dawus, Birriasz, Dromon, Sozjasz) / 289
Za karę (Syrus, Dromon) / 295
Eunuch (Parmenon, Sangasz, Dorus, Symalion, Syriskus, Donaks, Sannion, Diskus) / 297
Pasożyt Formion (Dawus, Getas, Chłopiec, Midas, Niewolnik) / 302
Teściowa (Parmenon, Sozjasz, Scirtus) / 306
Bracia (Syrus, Getas, Parmenon, Dromon, Stefanion, Storaks) / 309
Podsumowanie / 313

Rozdział 4. Żona i matka (matrona) / 317
Za karę (Sostrata) / 318
Pasożyt Formion (Nauzystrata) / 320
Teściowa (Sostrata, Myrrina) / 321
Bracia (Sostrata) / 324
Podsumowanie / 325

Rozdział 5. Niewolnica (ancilla, anus, nutrix) / 327
Dziewczyna z Andros (Myzja, Archylida, Lesbia, Kantara) / 328
Za karę (Frygia, Piastunka) / 330
Eunuch (Pytia, Doria, Sofrona) / 331
Pasożyt Formion (Sofrona, Dorcja) / 334
Teściowa (Syra, Niewolnice, Piastunka) / 336
Bracia (Kantara, Frygia) / 337
Podsumowanie / 338

Rozdział 6. Ukochana, czyli panna (virgo) lub hetera (meretrix) / 341
Dziewczyna z Andros (Glykerka, Chryzyda, Filumena) / 342
Za karę (Antifila, Bakchida) / 345
Eunuch (Pamfila, Taida) / 349
Pasożyt Formion (Fania, Pamfila) / 353
Teściowa (Filumena, Bakchida, Filota) / 354
Bracia (Pamfila, Bakchida) / 358
Podsumowanie / 359

Rozdział 7. Typy zawodowe: żołnierz (miles), pasożyt (parasitus), stręczyciel (leno) / 363
Eunuch (Trazon, Gnaton) / 364
Pasożyt Formion (Formion, Dorion) / 371
Bracia (Sannion) / 377
Podsumowanie / 378

Część IV. Motywy
Rozdział 1. Gwałt i rodzące się z niego dzieci / 383
Rozdział 2. Rozpoznanie / 393
Rozdział 3. Przebranie / 401
Rozdział 4. Teatr w teatrze / 407
Rozdział 5. Qui pro quo / 417 

Część V. Język i metryka

Rozdział 1. Elegancja i emocje / 425
Formuły konwencjonalne / 425
Kurtuazja / 428
Zaklęcia / 429
Emocje w języku / 434

Rozdział 2. Figury retoryczne / 437
Aliteracja / 438
Paronomazja i inne współbrzmienia / 438
Powtórzenia: anafora, epifora, chiazm / 444
Zestawienia: gradatio, oksymoron, antyteza / 446
Neologizmy / 449

Rozdział 3. Świat w metaforach / 453

Rozdział 4. Język a postać / 465
Język a charakter postaci / 465
Język a status społeczny, wiek i płeć / 467
Onomastyka i żarty z imion / 473

Rozdział 5. „Spoza palliaty” – greka, żargon prawny, parodia / 477
Greka / 477
Żargon prawny / 480
Parodia / 482

Rozdział 6. Brzydkie słowo / 489
Inwektywa, groźba, przekleństwo / 489
Eufemizmy, niedopowiedzenia i rożne obscena / 493

Rozdział 7. Zagadnienia metryczne / 497
Partie z muzyką i bez niej – senar jambiczny i reszta / 498
Muzycznie między jambem a trochejem / 499
Metrum znaczące – jambiczny septenar / 501
Wers i jego możliwości / 503

Rozdział 8. Sentencje / 511

Wykaz tabel i ilustracji / 519
Bibliografia / 521
Summary / 539
Indeks osobowy / 543

Jakub Jasiński

Ewa Skwara