Średniowieczna teoria literatury w Polsce. Rekonesans

Książka omawia europejskie źródła wiedzy o literaturze, upowszechnianej w Polsce średniowiecznej w toku nauki na poziomie trivium, a w szczególności – treści doktrynalne traktatów teoretycznych układanych przez rodzimych uczonych, głównie w XV stuleciu. W centrum zainteresowania znalazły się dwie dyscypliny: ars grammatica oraz ars rhetorica. W obrębie gramatyki uwzględniono dwa jej nurty: językoznawczy oraz literaturoznawczy (według formuły Kwintyliana: recte loquendi scientia – poetarum enarratio). Badając drugi z nich, nie natrafiono wprawdzie na układane w Polsce traktaty o poezji, ale potwierdzono doniosłą rolę edukacyjną kopiowanych i wykładanych niemal do końca XV w. europejskich „poetrii” z XII i XIII w., a zwłaszcza wierszowanych: Poetria nova Godfryda z Vinsauf oraz Laborintus Eberharda z Bremen. Omawiając sztukę retoryczną, autorka nie ogranicza się do dzieł tytułowanych ars rhetorica, ale opisuje również średniowieczne odgałęzienia głównego nurtu teorii, jakimi były: ars dictaminis, ars memorativa oraz ars praedicandi. Na szczególną uwagę zasługują artes dictaminis polskiego pochodzenia, będące zasadniczo podręcznikami sztuki układania listów i dokumentów, ale uważane (według tradycji europejskiej) za wykłady zasad tworzenia utworów pisanych prozą bądź wierszem (metrycznym lub rytmicznym). W drugiej części książki autorka podejmuje próbę rekonstrukcji średniowiecznych wykładni kluczowych terminów i pojęć, organicznie związanych z omówionymi wcześniej kierunkami teorii literackiej. Przedstawia również tezę metodologiczną, według której bez zrozumienia średniowiecznych konotacji pojęć teoretycznych nie można należycie odczytać i objaśnić ówczesnej twórczości poetyckiej bądź prozatorskiej.

Od autorki / 11

Wprowadzenie / 17

Średniowieczna teoria literatury jako system / 17

Septem artes liberales / 17

Średniowieczna „teoria literatury” – próba usprawiedliwienia nazwy / 20

Edukacja literacka w Polsce średniowiecznej / 26

Trivium podstawą nauczania na poziomie średnim / 26

Metody nauczania gramatyki i retoryki w szkołach katedralnych / 29

Trivium w programie uniwersyteckim / 31

Część I. Kierunki „sztuki słowa”

Nurt gramatyczny

Nauka o języku, czyli recte loquendi scientia / 41

Gramatyka „normatywna” (ars grammatica) / 41

Terminologia i starożytne korzenie sztuki gramatycznej / 41

Gramatyka średniowieczna w Europie łacińskiej / 47

Gramatyka w Polsce średniowiecznej / 50

Gramatyka „spekulatywna” (modi significandi) / 58

Granice czasowe. Twórcy / 58

Treści doktrynalne / 60

Modi significandi w Polsce / 61

Nauka o poezji – jako sztuka objaśniania dzieł (poetarum enarratio) / 67

Lektury obowiązkowe (auctores) / 67

Auctores w procesie edukacyjnym / 67

Średniowieczne listy auctorum / 70

Auctores w Polsce średniowiecznej / 73

Szkolna interpretacja dzieł (accessus ad auctores) / 78

Europejskie accessus ad auctores: wybrane pojęcia teoretyczne 78

Objaśnianie autorów / 84

Komentarze do dzieł literackich / 87

Nauka o poezji – jako sztuka układania dzieł poetyckich / 91

Średniowieczne „poetrie” / 91

Terminologia / 91

Europejskie traktaty o poezji / 93

Teoretycy i ich dzieła / 93

Przedmiot opisu: poesis metrica – poesis rithmica – prosa / 96

Źródła i układ traktatów / 105

Treści doktrynalne poetrii / 106

Poeta – poema (opus) – poesis / 106

Reguły formowania utworu / 114

Nurt retoryczny

Średniowieczna teoria wymowy (ars rhetorica) / 133

Retoryka starożytna w średniowieczu łacińskim / 133

Retoryka średniowieczna w Europie (wybrane zagadnienia) 138

Retoryka w Polsce średniowiecznej / 141

Ars dictaminis – teoria utworu pisanego / 151

Terminologia / 151

Geneza i rozwój ars dictaminis w Europie południowej i zachodniej / 152

Ars dictaminis w Polsce / 156

Treści doktrynalne: dictamen – formowanie się pojęcia / 164

Koncepcje dyktamenu w Polsce średniowiecznej / 169

Dictamen – pojęcie / 169

Dictamen – kompozycja i styl / 173

Libri formularum / 182

Ars memorativa – sztuka zapamiętywania / 187

Geneza starożytna / 187

Ars memorativa w średniowieczu /191

Średniowieczna ars memorativa w Polsce / 200

Ars praedicandi – sztuka układania kazań / 206

Terminologia / 206

Rozwój teorii europejskiej / 207

Artes praedicandi w Polsce średniowiecznej / 210

Treści doktrynalne i podstawowe pojęcia / 213

Praedicator / 214

Sermo / 218

Część II. Poszukiwania terminologiczne

Terminy średniowieczne przedmiotem rekonstrukcji / 225

Allegoria w myśli średniowiecznej / 227

Starożytne definicje retoryczne / 227

Alegoria w egzegezie biblijnej / 230

Alegoria w poetyce i retoryce średniowiecza / 234

Pojęcie alegorii w Polsce średniowiecznej / 243

Integumentum / involucrum wobec pojęcia alegorii / 245

Terminy / 245

Integumentum / involucrum w średniowieczu europejskim / 246

Wpływ egzegezy biblijnej / 252

Integumentum w XIII wieku / 254

Integumentum / involucrum w Polsce / 255

Genera dicendi: średniowieczny wykład teorii „trzech stylów” / 257

Stosowność w tradycji starożytnej / 257

„Trzy style” w starożytności / 258

Teoria „trzech stylów” w średniowieczu / 262

Teoria „trzech stylów” w Polsce średniowiecznej / 268

Ornatus difficilis / ornatus facilis, czyli różne rodzaje ozdobności stylu / 272

Tradycja starożytna / 272

Europejska teoria średniowieczna / 275

Ornatus difficilis / facilis w Polsce średniowiecznej / 281

Transsumptio / 283

Termin i pojęcie w teorii europejskiej / 283

Teoria transumpcji w Polsce średniowiecznej / 290

Prozopopeja / 294

Terminologia / 294

Uosobienie w retoryce rzymskiej / 295

Imagines agentes / 300

Średniowieczna teoria uosobienia / 304

Uosobienie w świadomości teoretycznoliterackiej w Polsce / 308

Czy warto rekonstruować dawne pojęcia? / 311

Próba podsumowania / 317

Dopełnienia źródłowe / 321

Wykaz literatury przedmiotu / 367

Summary /383

Indeks osobowy / 387

Teresa Michałowska