Afrykański Inny w Japonii. Reprezentacja subsaharyjskich Afrykanów w podręcznikach geograficznych w latach 1868–1945

Niniejsza książka stanowi przeredagowaną wersję rozprawy doktorskiej. Autor podjął próbę przekrojowej analizy japońskich sposobów przedstawień Afryki Subsaharyjskiej i jej mieszkańców w podręcznikach geograficznych od początku okresu Meiji do końca drugiej wojny światowej.

Rozważania na temat reprezentacji Afryki w wyżej wymienionych tekstach użytkowych poprzedzone są przedstawieniem kontekstu historycznego ukształtowania się japońskich narracji na temat tego kontynentu, począwszy od XVI wieku. Zamiarem autora jest ukazanie specyfiki transferu wiedzy o Innym – adaptacji informacji do aktualnych japońskich dyskursów intelektualnych czy sytuacji geopolitycznej kraju – w przypadku nieomal całkowitego braku stref bezpośredniego kontaktu oraz stosunków kolonialnych między jedynym niezachodnim mocarstwem przełomu XIX i XX wieku a Afrykanami Subsaharyjskimi.

This book is a revised version of the doctoral dissertation. The author attempts a cross-sectional analysis of Japanese ways of presenting Sub-Saharan Africa and its inhabitants in geographical textbooks from the beginning of the Meiji period to the end of World War II.

Considerations on the representation of Africa in the above-mentioned functional texts are preceded by presenting the historical context of the formation of Japanese narratives about this continent, beginning from the 16th century. The author’s intention is to show the specificity of the transfer of knowledge about the Other – the adaptation of information to current Japanese intellectual discourses or the geopolitical situation of the country – in the almost complete absence of zones of direct contact and colonial relations between the only non-Western superpower of the turn of the 19th and 20th centuries and Sub-Saharan Africans.

Uwagi wstępne / 9

Wstęp / 13
• Orientalizm i Kultura i imperializm Saida i ich epistemologiczne ograniczenia – przypadek studiów japońskich wyobrażeń Innego / 13
• Cywilizacja i dzikość: modernizacja okresu Meiji a japoński stosunek do Innego / 15
• Obraz rasy czarnej, Afryki i jej mieszkańców a japońskie konteksty / 18
• Perspektywa dla studium japońskich narracji na temat afrykańskiego Innego / 20
• Dobór materiału źródłowego a dotychczasowe badania japońskich percepcji Afryki i Afrykanów / 21

1. Wczesny transfer wiedzy o Afryce w Japonii: od pierwszego kontaktu do źródeł pisanych / 28
1.1. Yasuke – pierwszy Afrykanin jako jednostka / 28
1.2. Kuronbō – „czarnóskorzy” we wczesnym okresie nowożytnym w Japonii / 31
1.3. Afryka a wczesne japońskie geografie świata – Nishikawa Joken i Arai Hakuseki / 35
1.4. Opisy Afryki i jej mieszkańców w Kōmō zatsuwa Morishimy Chūryō i pracach Shiby Kōkana / 40
1.5. Postępująca akumulacja wiedzy – prace geograficzne Yamamury Saisuke a reprezentacja Afryki / 45
1.6. Od prywatnych sieci wiedzy do zinstytucjonalizowanych studiów świata zewnętrznego – prace Mitsukurich Genpo i Shōgo / 50
1.7. Od transferu danych geograficznych ku inkorporacji zachodnich teorii / 53

2. Pionierzy nowej geografii okresu Meiji – Fukuzawa Yukichi oraz Uchida Masao i ich wpływ na japońskie idee rasy, cywilizacji oraz Afryki / 54
2.1. Fukuzawa Yukichi i jego prace geograficzne / 54
2.2. Fukuzawa a teoria stadiów cywilizacji oraz podziału ludzkości na rasy / 56
2.3. Przez pryzmat rasy i progresu cywilizacyjnego – opisy Afrykanów w Pełnym opisaniu krajów świata / 61
2.4. Dalszy rozwój idei Fukuzawy – Bunmeiron no gairyaku / 67
2.5. Geografia a Uchida Masao – Yochi shiryaku, teorie rasy i progresu cywilizacyjnego / 69
2.6. Opisy Afryki i jej mieszkańców w Yochi shiryaku / 77
2.7. Prace geograficzne Fukuzawy i Uchidy a kwestia Innego / 84

3. Reprezentacja Afrykanów i jej przekształcenia w podręcznikach do szkół podstawowych do końca drugiej wojny światowej / 85
3.1. Podręczniki geograficzne a formacja światopoglądu / 85
3.2. Powstanie japońskiego systemu edukacji i pozycja geografii w szkolnictwie / 88
3.3. Podręczniki szkolne z geografii światowej w latach 1872–1880 / 92
3.4. Teorie rasy i rozwoju cywilizacyjnego w podręcznikach z lat 1872–1880 a pozycja Afrykanów / 95
3.5. Opisy Afryki Subsaharyjskiej w podręcznikach z lat 1872–1880 / 100
3.6. Reformy systemu edukacji z lat 1879 i 1880 a podręczniki do geografii światowej / 107
3.7. Teorie rasy, rozwoju cywilizacyjnego a wizerunek Afrykanów w podręcznikach z lat 1880–1886 / 109
3.8. Podręczniki do geografii świata a reformy edukacyjne z 1886 roku / 114
3.9. Reprezentacja Afrykanów w podręcznikach z lat 1886–1890 / 116
3.10. Podręczniki do geografii świata a reforma edukacji z 1890 roku / 123
3.11. Reprezentacja Afrykanów w podręcznikach z lat 1890–1900 / 125
3.12. Zmiany systemowe z 1900 roku a reprezentacja Afryki w podręcznikach z lat 1900–1903 / 128
3.13. Wprowadzenie państwowych podręczników dla szkół podstawowych w 1903 roku a geografia świata i reprezentacja Afrykanów / 134
3.14. Poprawki w systemie szkolnictwa podstawowego a reprezentacja Afryki w drugiej serii państwowych podręczników od 1910 roku / 139
3.15. Reprezentacja Afryki w trzeciej serii państwowych podręczników (1918–1931) / 144
3.16. Reprezentacja Afryki w podręcznikach państwowych dla szkół podstawowych w latach trzydziestych XX wieku / 147
3.17. Reprezentacja Afryki a utworzenie szkół narodowych i nowych podręczników w czasie wojny / 152

4. Reprezentacja mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej w podręcznikach do szkół ponadpodstawowych / 159
4.1. Periodyzacja japońskiego systemu szkolnictwa ponadpodstawowego do końca drugiej wojny światowej / 159
4.2. Powstanie i opóźniony rozwój szkół ponadpodstawowych a geografia zagraniczna, 1872–1886 / 160
4.3. Reformy szkolnictwa z 1886 roku i pierwsze podręczniki geograficzne przeznaczone dla szkół ponadpodstawowych / 162
4.4. Reprezentacja mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej w podręcznikach od drugiej połowy lat osiemdziesiątych XIX wieku do 1902 roku / 164
4.5. Wpływ reform na pozycję wiedzy o Afryce w nauczaniu geografii w latach 1902–1919 / 172
4.6. Reprezentacja mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej w podręcznikach z lat 1902–1919 / 178
4.7. Zmiany prawne w systemie edukacji w 1919 roku a pozycja i opisy Afryki w podręcznikach do geografii / 186
4.8. Zmiany w rozporządzeniu ministerialnym w 1931 roku a pozycja i opisy Afryki w podręcznikach / 192
4.9. Afryka i Afrykanie w podręcznikach z lat 1937–1945 / 198

Zakończenie / 206
Bibliografia / 210
Wykaz imion, tytułów, nazw i terminów japońskich w zapisie ideogramami / 257
Ilustracje / 267
Indeks tematyczny / 271

Przemysław Sztafiej