Łzy Wertera. Płacz i jego konteksty w literaturze

Książka ta jest niezwykle ważna w polskiej i europejskiej myśli humanistycznej. Po raz pierwszy w polskich badaniach literackich i kulturowych (również teatrologicznych i komparatystycznych) przedstawia wnikliwie, rzeczowo, z wyczuciem odmienności epok i stylów literackich zagadnienie płaczu i łez w europejskiej kulturze od czasów starożytnych aż do wieku XIX. Analizuje i interpretuje – w sposób nowatorski i odkrywczy – podstawowe dla polskiego romantyzmu związki Cierpień młodego WerteraGoethego i Nowej HeloizyJ. J. Rousseau. W książce odnajdziemy rezultaty badań, które w istotny sposób wpływają na nową recepcję romantyzmu i w wielu przypadkach – zmieniają dotychczasowe ustalenia lub intuicje badaczy. Książka napisana jest pięknym, przejrzystym stylem. To pierwsza w historii polska autorska monografia jednego z podstawowych tematów kultury i afektów natury człowieka: płaczu i łez. Ze względu na rzetelność merytoryczną, ważne rozpoznania zmieniające oblicze polskiego, a też i niemieckiego, romantyzmu, książka powinna być włączona do kanonu lektur obowiązkowych na studiach polonistycznych, a także na teatrologii i kulturoznawstwie. 

Z recenzji wydawniczej prof. dra hab. Włodzimierza Szturca

WPROWADZENIE / 9

ROZDZIAŁ PIERWSZY
Płacz w kulturze. Od antyku do sentymentalizmu / 19
1. Czasy antyczne / 19
1.1. Rytuały żałobne: lament / 19
1.2. Katartyczna funkcja płaczu / 23
1.3. Płacz herosów / 26
1.4. Płaczący Heraklit i śmiejący się Demokryt / 32
2. Średniowiecze / 41
2.1. Łzy religijne / 41
2.1.1. Ziemia jako vallis lacrimarum / 41
2.1.2. Łzy pokutne / 42
2.1.3. Płacz podczas misteriów pasyjnych / 46
2.1.4. Łzy mistyczne / 48
2.2. Łzy świeckie / 56
2.2.1. Płacz podczas ceremonii dworskich / 56
2.2.2. Łzy w kręgu kultury rycerskiej / 58
2.2.3. Łzy Tristana i Izoldy / 61
2.2.4. Amour courtois. Łzy w poezji trubadurów / 66
2.2.5. Płacz i śmiech w poezji wagantów. Carmina Burana / 69
3. Renesans wobec płaczu / 71
3.1. Łzy w perspektywie losu jako Koła Fortuny / 71
3.2. „Płaczu szukałem, a nie sławy z płaczu”. Canzoniere Petrarki / 74
3.3. Hamlet. Łzy w teatrze / 82
4. Łzy w kręgu barokowej vanitas / 89

ROZDZIAŁ DRUGI
„Płaczliwy wiek” / 97
1. Początki i rozwój prądu uczuciowości w Niemczech / 97
1.1. Pojęcie Empfindsamkeit / 97
1.2. Impulsy filozoficzne: Shaftesbury, Hume / 99
1.3. Pietystyczna kultura wzruszenia / 102
1.4. Wpływy literackie: Richardson, Sterne / 106
1.4.1. Moral weeping. Samuel Richardson: Pamela / 106
1.4.2. Opłakiwanie Yoricka. Podróż sentymentalna  Laurence’a Sterne’a / 114
1.5. Deheroizacja tragedii wysokiej / 122
2. „Płaczę, więc jestem”? / 124
3. Płacz a sfera sentymentalnej erotyki / 135
4. Władza czułych ojców. Tyrania łez w rodzinie patriarchalnej / 139
5. „Czułość jest ułudą miłości…”. Libertyni wobec płaczu / 148
6. Cierpienia młodego Wertera na tle prądu uczuciowości / 156

ROZDZIAŁ TRZECI
Płacz i łzy w Nowej Heloizie Jana Jakuba Rousseau / 159
1. Łzy jako „mowa serca” / 159
2. Łza – sygnatura pamięci / 164
3. Płacz i jego uwarunkowania w kontekście opozycji natury i cywilizacji / 169
3.1. Dyskurs o łzach w teatrze. List o widowiskach jako pendant do Nowej Heloizy / 169
3.2. Przestrzenie płaczu: Paryż–Clarens / 178
4. Passion a vertu. Płacz w perspektywie dydaktyczno-moralizatorskich założeń powieści Rousseau / 185

ROZDZIAŁ CZWARTY
Motywy płaczu w Cierpieniach młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego / 193
1. Powieść Goethego wobec Nowej Heloizy / 193
2. Łzy jako przejaw „słodkiej melancholii” / 199
3. Płacz – wpływy osjanizmu / 201
4. Łzy in hora mortis / 205
5. Empatyczna lektura Wertera / 206

ROZDZIAŁ PIĄTY
Dewaluacja łez w werteriadach / 219
1. Konwencjonalizacja Werterowskiego płaczu / 219
2. Werteriady apologetyczne / 222
2.1. Opłakiwanie prochów Wertera: Reitzenstein, Lenz, Novalis / 222
2.2. Śmiech świata przeciwko łzom Wertera. Brat leśny J. M. R. Lenza / 234
3. Werteriady polemiczne / 244
3.1. Próba korekty Wertera. Johann Martin Miller:  Zygwarda klasztorne przypadki / 244
3.2. Śmiech Erosa. Nowszy (szczęśliwszy) Werter Heinricha Kleista jako parodia powieści Goethego / 256
3.3. Satyryczny portret melancholika. Radości młodego Wertera   Friedricha Nicolaia / 265
3.4. Replika Lenza na pastisz Nicolaia. Listy o moralności  „Cierpień młodego Wertera” / 270

ROZDZIAŁ SZÓSTY
„Werterowska łza” w polskich romansach sentymentalnych / 277
1. Kształtowanie się polskiej recepcji Cierpień młodego Wertera / 277
2. Typologia płaczu w polskich romansach sentymentalnych / 281
3. Łzy a „domyślność serca”. O funkcjach płaczu w Malwinie  Marii Wirtemberskiej / 294
3.1. Powieść Wirtemberskiej na tle polskich romansów sentymentalnych / 294
3.2. Preludium do płaczu: pieśń Matthew Priora / 297
3.3. Ludomir Płomieńczyk a Werter / 302
3.4. Płacz i śmiech na „scenie eleganckiego świata”  / 313

ROZDZIAŁ SIÓDMY
Mickiewiczowski Gustaw jako spadkobierca „płaczliwego wieku” / 321
1. „Ogień i łzy Wertera” w IV części Dziadów Adama Mickiewicza / 321
2. Płacz w perspektywie polemiki Gustawa i Księdza / 332
3. „Tylem wytrwał, tyle wycierpiałem…”. Werteriada C. E. Reitzensteina jako przedmiot odniesień w IV części Dziadów / 335

ROZDZIAŁ ÓSMY
„Pięćdziesiąt lat jęczy, szlocha…”. Albin ze Ślubów panieńskich Aleksandra Fredry jako parodia sentymentalnego amanta / 355
1. W kręgu sporów o rodowód literacki Albina / 355
2. Desemantyzacja łez jako „mowy serca” / 362
3. „Mordercze nożyczki”, czyli samobójstwo z miłości / 369
4. Łzy krokodyle. „Książki zbójeckie” czytane à rebours / 374
5. „Sentymentalna fontanna” na scenie. Płacz w inscenizacjach Ślubów panieńskich / 382

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY
Don Juan poznański Ryszarda Berwińskiego jako antywerteriada / 389
1. „Werter” w poezji epigonów / 389
2. „… lament serca napisać!”. Don Juan w masce Wertera / 397
3. Płacz na grobie ojczyzny: Don Juan poznański. Parabaza / 405

ZAKOŃCZENIE. Koniec płaczu. Werter współczesny / 411
NOTA / 419
BIBLIOGRAFIA / 421
ZUSAMMENFASSUNG / 441
INDEKS OSOBOWY / 447

Bogna Paprocka-Podlasiak