W obowiązku. Historia codzienności polskich służących domowych od końca XIX wieku do 1939 roku: rekonesans badawczy

Przed stu laty wspólną częścią losu wielu młodych kobiet pochodzących z ubogich rodzin – głównie wiejskich – było podejmowanie pracy w charakterze służby domowej. Nadmiar rąk do pracy na wsi skłaniał je do opuszczenia rodzinnych domów i pójścia – jak wówczas mawiano – do „obowiązku”. Książka ukazuje wielostronny obraz codzienności polskich służących domowych. Na podstawie analizy różnego typu źródeł – akt sądowych, druków ulotnych, pamiętników, prasy, poradników oraz literatury pięknej – rozważono w niej cztery główne wiązki problemów badawczych: relacje pomiędzy służbą domową a pracodawcami, czas pracy i czas wolny od obowiązków, warunki życia i pracy służących, a także ich perspektywy i trajektorie życiowe. Ze względu na niewielką liczbę źródeł, które wprost dotyczą tej grupy społeczno-zawodowej, informacji na jej temat autor niejednokrotnie poszukuje na marginesach głównego toku rozważań zawartych w tekstach źródłowych, nie wahając się zgłębiać spraw z pozoru błahych. Ponadto stara się zachować równowagę pomiędzy dążeniem do uchwycenia życia służących niejako od wewnątrz (by nie powiedzieć – „od kuchni”), czyli z perspektywy ich przypuszczalnych dążeń, obaw i nadziei, a ukazaniem jego rozmaitych zewnętrznych uwarunkowań.

A hundred years ago, the common fate of many young women from poor families – mainly rural ones – was to work as domestic servants. The surplus of labor in the countryside forced them to leave their family homes and go – as people then said– to "duty". The book presents a multi-faceted picture of the everyday life of Polish domestic servants. Based on the analysis of various types of sources – court records, leaflets, diaries, press, guides and belles-lettres – four main clusters of research problems were considered: relations between domestic servants and employers, working time and time free from duties, living and working conditions of servants, as well as their perspectives and life trajectories. Due to the small amount of sources that directly concern this socio-professional group, the author often looks for information about it on the margins of the main course of considerations contained in the source texts, not hesitating to explore apparently trivial matters. Moreover, he tries to maintain a balance between trying to capture the life of the servants from the inside, i.e. from the perspective of their presumed aspirations, fears and hopes, and showing its various external conditions.

Przedmowa / 7
Wstęp / 11
Badania nad historią dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej służby domowej w Polsce / 15
Kategorie „codzienność” oraz „życie codzienne” w badaniach historycznych / 20
Charakterystyka bazy źródłowej / 24
Problemy i metody badawcze / 29

Rozdział 1. Wprowadzenie do badań nad historią służby domowej / 33
1.1. Grupa milcząca? / 33
1.2. Służba domowa jako przedmiot badań na przełomie XIX i XX wieku oraz w okresie międzywojennym / 37
1.3. Sposoby definiowania służby domowej a przemiany pozycji społecznej tej grupy zawodowej / 41
1.4. Liczebność służby domowej na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku oraz w Polsce międzywojennej / 47

Rozdział 2. Relacje / 53
2.1. Zatrudnianie służby domowej / 54
2.1.1. Pośrednictwo pracy i inne formy zatrudniania służących / 54
2.1.2. Motywy i okoliczności wstępowania do zawodu / 63
2.1.3. Książeczki służbowe i prawne regulacje zatrudniania służących / 68
2.2. Zwracanie się do służących / 72
2.3. Dystans i hierarchia / 79
2.3.1. Służące a wychowywanie dzieci pracodawców / 89
2.4. Bliskość i równorzędność / 92
2.5. Konflikty / 96
2.5.1. Przemoc i okrucieństwo: analiza przypadku z 1948 roku / 100

Rozdział 3. Czas / 111
3.1. Czas pracy i czas wolny – problemy definicyjne / 111
3.2. Czas pracy i czas wolny służby domowej: prawo, praktyka, postulaty / 113
3.3. Sposoby spędzania czasu poza pracą oraz czasu wolnego przez służbę domową / 121
3.3.1. Rozmowy, plotki, wizyty gości / 123
3.3.2. Życie religijne: kult św. Zyty wśród służących / 132
3.3.3. Edukacja / 143
3.3.4. Czytelnictwo / 146
3.3.5. Kino / 153

Rozdział 4. Warunki życia i pracy / 163
4.1. Psia dola? / 163
4.2. Uciążliwości związane z pracą / 166
4.3. Przestrzeń mieszkalna / 177
4.4. Zdrowie i higiena / 195
4.5. Wyżywienie / 210

Rozdział 5. Perspektywy i trajektorie życiowe / 217
5.1. Dążenie do zmiany zawodu oraz wyjścia za mąż / 217
5.2. Przestępcze reakcje na nieślubną ciążę oraz perspektywę nieślubnego macierzyństwa / 232
5.2.1. Nieślubne urodzenia wśród służby domowej / 234
5.2.2. Porzucanie dzieci / 238
5.2.3. Dzieciobójstwo / 247
5.2.4. Spędzanie płodu / 253
5.3. Zagrożenie prostytucją / 258
5.4. Służące domowe w obliczu starości i śmierci / 265

Zakończenie / 277
Bibliografia / 283
Indeks osób / 311

Szymon Grygiel