Spór o racjonalność naukową. Od Poincarégo do Laudana

W każdej rozsądnej konstruktywistycznej filozofii nauki rozróżnia się te części naszej wiedzy, które przyjmujemy na mocy umowy, i te, które są niejako wytworami oddziaływania systemu pojęciowego ze światem. Powstają w związku z tym dwa wielkie problemy, wokół których, pośrednio lub bezpośrednio, koncentrowały się rozważania konstruktywistycznych filozofów nauki. Problem pierwszy: które części systemu teoretycznego pełnią role definicji, a zatem są akceptowane lub odrzucane na mocy decyzji? Problem drugi: czy i jakie przyczyny i/lub racje kierują tymi decyzjami? W jakich sytuacjach poznawczych te decyzje są uzasadnione, a w jakich nieuzasadnione? Kiedy w ich wyniku rodzi się wiedza, a kiedy przesądy?

Przedmowa / 9
Przedmowa do wydania drugiego / 13

Wstęp. O narodzinach dwóch wielkich nurtów w filozofii nauki XX w. / 15
Ideał nauki jako wiedzy pewnej / 15
Mechanika klasyczna a filozofie racjonalistyczne i empirystyczne / 19
Kantyzm jako epistemologia mechaniki klasycznej / 23
Powstanie geometrii nieeuklidesowych a epistemologia kantowska / 27
Kryzys w fizyce na przełomie XIX i XX w. i jego znaczenie filozoficzne / 30
Ku programowi empiryzmu logicznego / 34
Konstruktywistyczna filozofia nauki i jej wielkie problemy / 36

Rozdział 1. Henri Poincaré o prostych faktach, poczuciu piękna, zasadach i prawach doświadczalnych / 47
Aksjomaty geometrii jako konwencje / 48
O roli prostych faktów i poczucia piękna / 53
Zasady i prawa doświadczalne / 59
Czy wyniki doświadczeń mogą zdetronizować zasady? / 65
Czy i w jakim sensie nauka poznaje świat? / 72
O wartości nauki / 78

Rozdział 2. Empiryści logiczni w poszukiwaniu kryteriów empirycznej sensowności / 81
Empiryści, a przede wszystkim Ernst Mach / 82
Nowa logika i jej filozofia, a przede wszystkim Traktat logiczno-filozoficzny Wittgensteina / 88
Narodziny, rozwój i rozpad empiryzmu logicznego / 96
Od Macha i Wittgensteina do programu filozofii naukowej / 103
Zasada weryfikowalności / 109
Spór o naturę zdań obserwacyjnych / 112
Co ujawnia analiza logiczna tekstów naukowych? / 121
Ku nauce zjednoczonej / 136
Co ujawnia analiza logiczna dzieł filozoficznych? / 146
Dodatek. Nomologiczno-dedukcyjny model wyjaśniania naukowego / 163

Rozdział 3. Falsyfikacjonizm Karla Poppera / 169
Teorie a zdania bazowe / 174
Kryterium demarkacji / 179
Śmiałe teorie i surowe sprawdziany / 183
Reguły antykonwencjonalistyczne / 190
Rozwój wiedzy jako warunek konieczny jej naukowości / 194
O zbliżaniu się nauki do prawdy / 201
Jeśli naukowcy nie są falsyfikacjonistami, tym gorzej dla nich / 205

Rozdział 4. Ludwik Fleck o powstawaniu i rozwoju faktów naukowych / 207
Poprzednicy, a zwłaszcza socjologowie wiedzy / 211
Kolektywy myślowe / 215
Kolektywny nastrój / 219
Powstanie i rozwój stylu myślowego, a także powstanie i rozwój faktów / 222
Czynne i bierne elementy stylu myślowego / 231
Jak kolektyw myślowy to, co społecznie wytworzone,
Przekształca w „rzeczywistość”? / 233
Niewspółmierność stylów myślowych a problem prawdy / 238
O statusie i społecznej roli teorii stylów i kolektywów myślowych / 242

Rozdział 5. Thomas S. Kuhn o nauce normalnej i rewolucjach naukowych / 249
Ideologia obiegowego scjentyzmu a historia nauki / 257
Nauka normalna i uprawiające ją wspólnoty naukowe / 260
Macierz dyscyplinarna i jej podstawowe składniki / 264
Nauka normalna i jej problemy / 271
Anomalie i reakcje na nie / 275
Kryzys i badania nadzwyczajne / 280
Niewspółmierność macierzy dyscyplinarnych / 284
O mechanizmie rewolucji naukowych / 288
A może jednak kryteria racjonalności? / 295
Dlaczego naukowy obraz świata nie staje się coraz prawdziwszy? / 297

Rozdział 6. Metodologia naukowych programów badawczych Imre Lakatosa / 303
Kryteria racjonalności a historia nauki / 308
Program badawczy: twardy rdzeń, pas ochronny, heurystyka / 312
Kryteria oceniania programów badawczych / 320
O racjonalności rewolucji naukowych / 326
Obiektywne racje czy psychosocjologiczne przyczyny? / 333
Czy i w jakim sensie nauka zbliża się do prawdy? / 338

Rozdział 7. Paul Feyerabend: od zmodyfikowanego falsyfikacjonizmu do anarchizmu metodologicznego / 341
Teoretyczny pluralizm jako warunek rozwoju wiedzy / 343
Wrogowie rozwoju / 351
Ku anarchizmowi metodologicznemu / 355
Wszystko się przyda / 357
U kresu racji stoi perswazja / 370
Jak obronić społeczeństwo przed nauką? / 375
Ostatnie lata / 382

Rozdział 8. Modele racjonalności Larry Laudana / 385
Program racjonalnego wyjaśniania rozwoju wiedzy naukowej 385
Rozwiązywanie problemów jako cel nauki / 391
Wiedza, metody i wartości / 403
O zakresie zastosowań orzecznika „racjonalny” / 414

Zakończenie / 419
Bibliografia / 425
Summary / 461
Indeks osobowy / 465

Wojciech Sady