Kościół w polskich katechizmach i podręcznikach do nauki religii dla dzieci i młodzieży w latach 1945-2001

Słowa włoskiego pisarza G. Papiniego (1881–1956), zamieszczone w jednym z pierwszych polskich powojennych podręczników do nauki religii, z jednej strony wskazują na wrogość do Kościoła katolickiego, a z drugiej na ogromne jego umiłowanie. Zjawisko pejoratywnego stosunku do Kościoła, o którym wspomina cytowany autor, a także negacji potrzeby i sensowności jego istnienia, występuje także w XXI wieku z równie dużym, a może nawet i większym nasileniem niż w czasach Papiniego. Charakterystycznym jego przejawem jest postawa, także części samych chrześcijan, wyrażona w skrajnym sformułowaniu: „Jezus – tak, Kościół – nie”. J. Ratzinger, obecny papież Benedykt XVI mówi, że wydaje się ona czymś typowym dla sposobu myślenia całej generacji dzisiejszych Europejczyków, w znacznej mierze „zmęczonych” Kościołem. Antyeklezjalne nastawienie dostrzec można także wśród polskich katolików. Wskazuje na nie M. Rusecki w refleksji nad problemami współczesnego Kościoła: „W Kościele katolickim zaczyna powstawać moda na postawy antyeklezjalne. Szerzy się ona zwłaszcza wśród młodzieży, ale nie tylko. Zjawisko to występuje głównie na Zachodzie, ale zaczyna przenikać i do nas. Wprawdzie – jak dotąd – dotyczy niezbyt wielkiej liczby w skali całej populacji wierzących, ale lekceważyć go nie można. Dlaczego tak się dzieje, że część chrześcijan wierzy w Chrystusa, a odrzuca Kościół?”. Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa, gdyż złożone jest zjawisko, którego dotyczy. M. Rusecki wskazuje tylko na niektóre z przyczyn: oświeceniowe dziedzictwo, które ciąży na współczesnej mentalności; kryzys instytucjonalizmu, który dostrzega dzisiaj wielu socjologów i historyków; protestantyzacja mentalności katolików i idea Kościoła niewidzialnego rozwijana przez teologię liberalną; błędy ludzi Kościoła popełnione zwłaszcza w przeszłości; fałszywe rozumienie Kościoła wynikające z niepełnej, a nawet znikomej świadomości eklezjalnej (Rusecki mówi o świadomości eklezjologicznej) wielu katolików.

Wykaz skrótów /11
Wstęp /13 

Rozdział I
Pojęcie Kościoła w nauczaniu Kościoła katolickiego /23
1. Rozumienie Kościoła do Soboru Trydenckiego /24
1.1. Okres apostolski (I wiek) /24
1.2. Tradycja patrystyczna (do VII wieku) /29
1.3. Średniowiecze (VIII-XV wiek) /38
2. Rozumienie Kościoła od Soboru Trydenckiego do Watykańskiego I /44
2.1. Sobór Trydencki i zagadnienie Kościoła w Katechizmie Rzymskim (1566) /44
2.2. Potrydencka idea Kościoła - definicja Kościoła według Roberta Bellarmina /48
2.3. Idea Kościoła w okresie oświecenia /51
3. Eklezjologia XIX i XX wieku do Soboru Watykańskiego II /53
3.1. Nowe próby ujęcia idei Kościoła na początku XIX wieku /53
3.2. Perspektywa eklezjologiczna Soboru Watykańskiego I /55
3.3. Kościół jako Mistyczne Ciało Chrystusa w świetle Satis cognitum Leona XIII (1896) i Mystici Corporis Christi Piusa XII (1943) /58
4. Idea Kościoła w nauczania Soboru Watykańskiego II /63
4.1. Ecclesia, quid dicis de te ipsa jako podstawowa perspektywa Vaticanum II /63
4.2. Myśli przewodnie i struktura Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium /66
4.3. Kościół jako misterium i sakrament zbawienia /73
4.4. Kościół Chrystusa nowotestamentalnym Ludem Bożym /78
4.5. Mistyczne Ciało Chrystusa /83
4.6. Communio /85
5. Istotne elementy katolickiej eklezjologii po Soborze Watykańskim II /90
5.1. Interpretacja soborowych idei Kościoła w dokumentach Kongregacji Nauki Wiary i dokumentach Międzynarodowej Komisji Teologicznej /91
5.2. Kościół w posoborowych dokumentach katechetycznych /99
5.2.1. Ogólna instrukcja katechetyczna Directorium Catechisticum Generale (1971) /100
5.2.2. Adhortacja Jana Pawła II Catechesi tradendae (1979) /103
5.2.3. Katechizm Kościoła Katolickiego (1992) /106
5.2.4. Dyrektorium ogólne o katechizacji (1997) /116 

Rozdział II
Idea Kościoła w katechizmach i podręcznikach do nauki religii w latach 1945-1971 /121
1. Pojęcie Kościoła w katechizmach i podręcznikach do nauki religii okresu międzywojennego i ich wpływ na publikacje powojenne /122
1.1. Programy nauczania religii w okresie międzywojennym /122
1.2. Kościół w wybranych katechizmach i podręcznikach do nauki religii /124
1.2.1. Katechizmy W. Gadowskiego i podręczniki Z. Bielawskiego /125
1.2.2. Inne katechizmy i podręczniki do nauki religii /132
2. Kontekst historyczny katechizacji w Polsce po 1945 roku /145
2.1. Nauczanie katechetyczne w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej /145
2.2. Katecheza parafialna w latach 1950-1956 /149
2.3. Szkolne nauczanie religii w latach 1956-1961 /151
3. Pojęcie Kościoła w katechizmach i podręcznikach do programu nauczania religii z 1946 roku /155
3.1. Katechizmy oraz podręczniki dla przygotowania dzieci do pierwszej spowiedzi i Komunii św. /156
3.2. Inne katechizmy dla dzieci /172
3.3. Podręczniki do historii biblijnej /179
3.4. Podręczniki do nauki wiary i moralności /181
3.5. Podręczniki dla szkoły średniej /184
3.6. Katechizmy dla młodzieży /192
4. Pojęcie Kościoła w katechizmach i podręcznikach do programu nauczania religii z 1957 roku /198
4.1. Publikacje E. Materskiego i N. Hekker /199
4.2. Seria podręczników Życie religijne Z. Baranowskiego i J. Noryśkiewicza /211
4.3. Inne katechizmy i podręczniki do nauki religii /217
4.3.1. Katechizmy komunijne i katechizmy dla młodzieży /217
4.3.2. Podręczniki do historii biblijnej Starego i Nowego Testamentu /225
5. Podsumowanie i próba oceny pojęcia Kościoła w powojennych katechizmach i podręcznikach do nauki religii /228 

Rozdział III
Soborowy obraz Kościoła w katechizmach i podręcznikach do nauki religii dla dzieci w latach 1971-1990 /241
1. Eklezjalne ukierunkowanie katechezy w nowych kierunkach katechetycznych /242
1.1. Katecheza kerygmatyczna /243
1.2. Katecheza antropologiczna /247
1.3. Katecheza integralna /253
2. Zagadnienie Kościoła w programie katechizacji dzieci szkoły podstawowej z 1971 roku /255
2.1. Ramowy program katechizacji w zakresie szkoły podstawowej /255
2.2. Programy szczegółowe: jezuicki i warszawsko-kielecki /263
3. Kościół w serii podręczników dla uczniów szkoły podstawowej do I wersji programu (jezuickiej) /279
3.1. Bóg z nami /280
3.2. Katechizm religii katolickiej /292
4. Kościół w podręcznikach E. Materskiego i N. Hekker do II wersji programu (warszawsko-kieleckiej) /315
5. Nauka o Kościele w katechizmach i podręcznikach do nauki religii wykraczających poza ramy programów szczegółowych /322
6. Podsumowanie i próba oceny recepcji soborowej eklezjologii w podręcznikach dla dzieci szkoły podstawowej /349 

Rozdział IV
Soborowy obraz Kościoła w podręcznikach do nauki religii dla młodzieży w latach 1971-1990 /355
1. Zagadnienie Kościoła w programie katechizacji młodzieży z 1971 roku /356
1.1. Ramowy program katechizacji w zakresie szkoły średniej /356
1.2. Programy szczegółowe /364
1.2.1. Pierwsza wersja (poznańska) /365
1.2.2. Druga wersja (krakowska) /370
1.2.3. Trzecia wersja (warszawska) /375
1.2.4. Czwarta wersja (lubelska) /378
2. Kościół w serii podręczników Wiara i życie chrześcijanina W. Koski (do I wersji programu) /381
3. Kościół w podręczniku dla klasy I z serii Spotkania z Bogiem (do III wersji programu) /387
4. Kościół w serii podręczników H. Łuczaka (do IV wersji programu) /390
5. Nauka o Kościele w katechizmach i podręcznikach dla pojedynczych klas /398
6. Podsumowanie i próba oceny recepcji soborowej eklezjologii w podręcznikach dla młodzieży /403 

Rozdział V
Zagadnienie Kościoła w podręcznikach do nauki religii dla dzieci i młodzieży w latach 1990-2001 /409
1. Kontekst historyczny katechizacji w Polsce po 1989 r. /410
1.1. Powrót religii do szkół w 1990 r. /410
1.2. Nauczanie religii w szkole wobec reformy oświaty w 1999 r. /416
2. Zagadnienie Kościoła w podstawie programowej i programie nauczania religii z 1999 r. /420
3. Kościół w podręcznikach dla dzieci szkoły podstawowej /429
3.1. Nowe wydania podręczników Bóg z nami i Katechizm religii katolickiej /429
3.2. Seria podręczników W drodze do miłości Ojca pod redakcją T. Śmiecha /437
3.3. Inne jednostkowe podręczniki dla uczniów klas I-VIII /448
4. Kościół w podręcznikach dla szkoły średniej /461
4.1. Seria podręczników Spotkania z Bogiem (kl. II-IV) /462
4.2. Seria podręczników Żyć prawdą pod redakcją J. Szpeta /471
4.3. Inne jednostkowe podręczniki dla młodzieży /474
5. Kościół w pierwszych nowych podręcznikach dla gimnazjum po reformie oświaty /483
5.1. Podręcznik dla klasy III z serii W drodze do miłości Ojca pod redakcją T. Śmiecha /483
5.2. Podręczniki z serii Przyjąć blask Bożej prawdy pod redakcją D. Jackowiak i J. Szpeta /485
5.3. Seria podręczników W drodze do Emaus /490
5.4. Seria podręczników Jezus Chrystus drogą, prawdą i życiem /508
5.5. Podręczniki P. Tomasika /520
6. Podsumowanie i próba oceny recepcji eklezjologii Katechizmu Kościoła Katolickiego w nowych podręcznikach do nauki religii /525

Zakończenie /533
Bibliografia /539
Aneks /569
Wykaz tabel i schematów /583
Summary /585

Beata Bilicka