Możliwość makrohistorii. Braudel, Wallerstein, Deleuze

Czy można wciąż myśleć i pisać o historii w wielkiej skali? Formułować tezy o długofalowych procesach historycznych i rządzących nimi regularnościach? W sposób totalny opisywać dzieje cywilizacji? Czy i w jakich kategoriach daje się ująć historia naszego globu? Czy wolno pytać o to, jak wydarzyła się nasza współczesność rozumiana jako całość tego, co uważamy za aktualne?

Jesteśmy skłonni odpowiadać na te pytania negatywnie lub odrzucać je jako jałowe. Ostrożność tę dyktuje pamięć o porażkach filozofów dziejów oraz lęk przed starymi błędami determinizmu, teleologii, naiwnej linearności i nieuleczalnego europocentryzmu, które skutecznie odstraszają dziś od wczorajszej historiozofii. Ogarnięci wątpliwościami – każącymi deprecjonować wszelki szeroko zakrojony namysł nad historią – przeoczamy wszakże fakt, iż dzieła makrohistoryczne wciąż powstają. Pośród potocznej dyskusji o kresie „wielkich narracji” piszą je historycy, socjologowie i filozofowie. Jak to możliwe? Co znaczy oddawać się dociekaniom makrohistorycznym współcześnie?

Poszukując odpowiedzi na to pytanie, autor poddaje analizie trzy dzieła stanowiące syntetyczne ujęcia dziejów kapitalizmu. Są nimi: „Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm, XV-XVIII wiek” Fernanda Braudela, „The Modern World-System” Immanuela Wallersteina oraz „Capitalisme et schizophrénie” Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego. Nie będąc monograficznym ujęciem koncepcji wymienionych autorów ani porównawczą analizą merytorycznej zawartości ich dzieł, książka traktuje o problemie formy tego typu poznania, którego są owocem i wyrazem. Pytanie o warunki możliwości makrohistorii autor rozważa w świetle minionych, a następnie współczesnych relacji między historiografią, dziejami a filozofią, koncentrując stopniowo spojrzenie na trzech wybranych historiach kapitalizmu. 

Wstęp / 9

Część I
Tradycje makrohistorii

Rozdział 1. Tukidydes lekiem na platonizm? O równoległych początkach filozofii i historiografii 25
Świat filozofii i świat historiografii / 25
„Paralogiczny” świat wojny peloponeskiej/ 29
Jak antyczni filozofowie postrzegali historię i historiografię? / 37

Rozdział 2. Od Giambattisty Vica do Georga W. F. Hegla. Zerwanie filozofii dziejów z historią / 47
Vico jako założyciel filozofii dziejów / 47
Miejsce Vica w intelektualnym krajobrazie epoki / 49
Czym była dla Vica „filologia”: między badaniem dziejów a historią świadomości / 54
Heglowska typologia dziejopisarstwa/ 63
Podporządkowanie rozumu historiograficznego filozofii / 71
Dewaluacja dziejów / 74

Rozdział 3. Oświeceniowa historia filozoficzna jako historiografia pojęciowa / 79
Paradygmat historiografii przykładowej / 79
Historia filozoficzna jako odpowiedź na kryzys historiografii przykładowej / 85
Historiografia Woltera jako zapowiedź współczesnej makrohistorii / 89

Rozdział 4. „Wiek historii” i aporie XIX-wiecznego historyzmu. Geneza i struktura współczesnego pola epistemologicznego nauk historycznych / 95
Co to znaczy „wiek historii”? / 95
Znaczenia „historyzmu” / 99
Historyzm w świetle Foucaultowskiej archeologii nauk humanistycznych / 104
Nauka historii wobec historyczności wszystkiego, co empiryczne 108
Przyczyny sukcesu historyzmu niemieckiego / 117
Dziedzictwo historyzmu i makrohistoria / 120

Część II
Makrohistoria dziś

Rozdział 5. Między „wiekiem historii” a „końcem historii”: rozkwit historii społecznej / 125
Co to znaczy „koniec historii”? /125
Koniec dziejów zachodu według Petera Sloterdijka / 127
Krytyka i autokrytyka historiografii zachodu / 135
Czym jest historia społeczna? / 141
Wspołczesna makrohistoria w świetle problemow historii społecznej / 146

Rozdział 6. Szkoła Annales i historia totalna / 149
Totalność jako złożoność / 149
Początki szkoły Annales i jej postulaty / 152
Dwa oblicza historii totalnej / 158
Chłopi Langwedocji Emmanuela Le Roy Ladurie’ego i historia seryjna / 159
Przedmiot Chłopów Langwedocji: mechanizm ancien régime’u / 162
Trzy trwania w Morzu Śródziemnym Fernanda Braudela / 168
Co jest przedmiotem Morza Śródziemnego? / 177
Problem całości złożonej i geohistoria / 180

Rozdział 7. Historiografia marksistowska: materializm a nominalizm historyczny189
Wpływ Karola Marksa na historiografię189
Narratywizm Paula Veyne’a: intryga i abstrakcja w pisarstwie historycznym / 194
Teoria historyczna jako streszczenie intrygi / 199
Ontologia sfery podksiężycowej / 200
Nominalizm historyczny / 205
Ontologia relacji a pojęcie sposobu produkcji / 208
Dylemat historiografii marksistowskiej: „formacja społeczna” czy „sposób produkcji”? / 214
Perry Anderson: „formacja społeczna” jako geneza historyczna / 217
E. P. Thompsona walka z marksizmem strukturalistycznym / 222
W imię przeżycia historycznego / 226
Podsumowanie: „kapitalizm” jako kategoria makrohistoryczna / 228

Rozdział 8. Analiza systemów-światów i historia globalna / 231
Akademicki sukces analizy systemów-światów / 231
Historyczna diagnoza nauk społeczno-historycznych / 233
Między metodą a teorią: problem „jednostki analizy” / 237
Projekt Immanuela Wallersteina w świetle „nie-debat” lat 70 / 241
Roberta Brennera krytyka The Modern World-System I / 243
Społeczne stosunki cyrkulacji? / 252
Jak pytać o „jak?” kapitalizmu? / 255
Stawka analiz Immanuela Wallersteina / 259

Rozdział 9. Gilles Deleuze: „imiona historii” i dziejowość, czyli elementy ontologii historii uniwersalnej / 263
Stosunek filozofii do nauki historii dziś / 263
Analityczna filozofia historii i narratywizm / 267
Filozofie genezy / 269
Filozofie dziejowości / 271
Zadanie przemieszczenia filozofii wobec historii / 276
Deleuze a problematyka historyczna / 279
Imiona historii / 282
Wszechświat jako czas i pamięć / 292

Część III
Trzy współczesne makrohistorie kapitalizmu. Wprowadzenie do lektury / 305

Rozdział 10. Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wiek Fernanda Braudela / 311
Historia totalna wobec kapitalizmu / 311
Przesłanie Braudela / 317
Kapitalizm jako warstwa rzeczywistości historycznej / 320
Kapitalizm wobec innych form życia gospodarczego / 323
Kapitalizm jako kategoria historii totalnej / 330
Funkcjonalizm i materializm Braudela / 335

Rozdział 11. The Modern World-System Immanuela Wallersteina / 339
Rozmiar dzieła Wallensteina / 339
Kapitalizm jako synonim świata współczesnego / 342
Taksonomia społecznych systemów historycznych jako prehistoria nowoczesności / 345
Geneza nowoczesnego systemu-świata / 350
Długi wiek XVI / 354
Drugie stadium rozwoju nowoczesnego systemu-świata: „długi wiek XVII” i integrująca rola państw / 358
Trzecie stadium nowoczesnego systemu-świata: druga era wielkiej ekspansji i rewolucje społeczne / 361
„Okres bifurkacji systemu historycznego” i historiozofia Wallersteina / 363

Rozdział 12. Capitalisme et schizophrénie Gilles’a Deleuze’a i Felixa Guattariego / 367
Ontologia maszynistyczna a problemy makrohistorii / 367
Historia uniwersalna i teoria historycznych początków / 373
Jak zaczyna się historia terytorialna / 378
Jak zaczyna się państwo / 381
Jak zaczyna się historia kapitalistyczna / 384
Diachroniczność i kontyngencja maszyny kapitalistycznej / 388
Diachroniczność i kontyngencja jako warunki możliwości makrohistorii / 393

Apendyks do części III. Historyczny kapitalizm a Gilles’a
Deleuze’a i Felixa Guattariego teoria wartości / 395
Miejsce Karola Marksa w kapitalizmie i schizofrenii / 396
Filozoficzne i ekonomiczne teorie wartości / 400
Deleuze’a i Guattariego teoria wartości dodatkowej / 406
Wartość dodatkowa kodu / 410
Wartość dodatkowa przepływu / 416
Maszynowa wartość dodatkowa / 427
Deleuze’a i Guattariego teoria pieniądza / 435

Zakończenie / 453
Bibliografia / 461
Summary / 471
Indeks osobowy / 473

Jan Swianiewicz