Ku wolności jako odpowiedzialności. Dewey, Rorty, Habermas o nowej jakości w demokracji

„Problem uzasadnienia demokracji jest jedną z centralnych kwestii, którymi zajmują się specjaliści z zakresu teorii społecznej. Po straszliwych doświadczeniach XX wieku nie jest sprawą łatwą ani jednoznaczną wskazać, dlaczego powinniśmy bronić systemu demokratycznego. Oczywiste jest, że liberalna demokracja minimalizuje zagrożenia jednostki, ale powstaje wtedy kwestia, czy wolność jednostki powinna być centralną wartością, do której wszelkie inne wartości społeczne powinny zostać odniesione. Niniejsza książka dotyka właśnie tego węzłowego dla nowoczesności tematu. […] Autor włożył wiele wysiłku w analizę i interpretację koncepcji Deweya, Habermasa i Rorty’ego. Każdy z tych myślicieli jest autorem skomplikowanych i niejednoznacznych koncepcji. Nie jest więc łatwo w jasny sposób przedstawić ich czasem niezwykle zawiły tok rozumowania. Jedną z wielkich zalet omawianej monografii jest właśnie jasna prezentacja omawianych w niej poglądów”.

Prof. dr hab. Leszek Koczanowicz (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej)

„to doskonała książka […]. Świetnie napisana, oryginalna, nowatorska, a jednocześnie przybliżająca polskiemu czytelnikowi istotne aspekty twórczości dwóch spośród najwybitniejszych i najbardziej wpływowych filozofów współczesności”.

Prof. Wojciech Sadurski (Sydney University)

Od Autora /11
 
Wstęp /13
Żyjąc w cieniu Oświęcimia /13
Pragmatyzm /15
Od kontrowersji do nowej perspektywy /18
O źródłach i kluczowych kwestiach /20
Krok po kroku /23
Wprowadzenie. Na początku był John Dewey /27
Wstęp /27
Od kryzysu ku nowemu liberalizmowi /28
Jednostka i wspólnota /29
Jaka forma polityczna? /30
Radykalna demokracja /32
Dialog i edukacja /33
Ku Wielkiej Wspólnocie /35
Utopijny projekt /36
Następcy /37
 
Rozdział I. Wokół społeczno-politycznej myśli Richarda Rorty’ego /39
Wstęp /39
Richard Rorty i John Dewey /39
Filozofia a zwierciadło natury /40
Przygodność /43
Etnocentryzm /44
Jakikolwiek rodzaj polityki /45
Zerwanie z dotychczasową tradycją? / 46
Od przygodności do ironii /48
Wokół przygodności /48
Dwa podejścia do kwestii prawdy /49
Przygodność języka i jaźni /51
Nowe języki, nowe słowniki, nowe sposoby myślenia /53
Racjonalność /54
Relatywizm /55
Odrzucenie relatywizmu /58
Użyteczność /60
Miejsce „prawdy” w sferze politycznej /62
Wokół ironii /64
Ironistka i metafizyk /64
Ironiczni teoretycy i liberalni ironiści /66
Uwolnić się od metafizycznej tęsknoty /68
Ku idealnemu państwu liberalnemu /69
Wokół etnocentryzmu /69
Przygodne społeczeństwo liberalne /71
Na nowo opisać liberalizm /72
Ku nowemu opisowi liberalizmu /73
O liberalnych instytucjach /74
Od dekonstruowania do alternatywnych rozwiązań /74
Ku tolerancji /75
Postmodernistyczny mieszczański liberalizm i jego uzasadnienie /76
Problemy i postęp /77
Ku ograniczeniu okrucieństwa i cierpienia /80
Liberalna utopia /80
Od obiektywności do solidarności /81
Ból, cierpienie i ludzka solidarność /83
Solidarność jest przygodna /85
Poszerzanie kręgu „nas” /87
Komunikacja /88
Ku osiągnięciu zgody /88
„Danie każdemu szansy” i „typowe wolności burżuazyjne” /90
Zarzuty /91
Dwa zasadnicze zarzuty /91
Próba odpowiedzi na zarzut pierwszy: czy koncepcja ironiczna wpływa na osłabienie społeczeństwa liberalnego? /92
Próba odpowiedzi na zarzut drugi: czy ironizm daje się pogodzić z ludzką solidarnością? /97
O podziale na prywatne i publiczne /102
Oskarżenie prawdy /102
Prywatne i publiczne /103
Czy możemy dokonać takiego podziału? /105
Niekonsekwencja Richarda Rorty’ego /108
Alternatywa dla ostrego podziału prywatne – publiczne /110
Nieuzasadnione obawy /111
„Równie dobrze” jest już teraz? /113
Każda kategoria jest dobra – jeżeli przynosi nam korzyści /114
Gdy zniknie lęk /116
Podsumowując /116
 
Rozdział II. Wokół teorii działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa /119
Wstęp /119
Od radykalnej krytyki do reform /119
Struktura teorii działania komunikacyjnego /122
Główne problemy teorii działania /124
Racjonalność komunikacyjna i działanie komunikacyjne /125
Racjonalność komunikacyjna /126
Argumentacja /129
Postępowanie racjonalne i roszczenia ważnościowe /131
Prawomocność ekspresji i uzasadnianie /133
Powszechne uznanie /135
Działanie komunikacyjne /137
Świat życia i system /140
Świat życia – nieartykułowana wiedza i kontekst /141
Świat życia a formalne koncepcje świata /143
Jednostronność kulturalistycznego pojęcia świata życia /146
Znaczenie systemów /147
Racjonalizacja świata życia /149
Rozwój prawa i moralności – aspekt racjonalizacji świata życia /151
Przygodność i ideologie /153
Dwa typy działania i dwa mechanizmy koordynacji działania /156
Zagrożenia i możliwość radzenia sobie z nimi /158
Urzeczowienie /158
Kulturowe zubożenie /162
Potwierdzenie tezy o urzeczowieniu – jurydyzacja /163
Instytucje prawne /164
Poradzić sobie z zagrożeniami /165
Rywalizacja zasad integracji społeczeństwa /166
Budowanie teorii /167
Ku powszechnej ważności naszego pojęcia racjonalności /167
| Przeprowadzenie dowodu /168
Ku koherencji /170
Bez ostatecznych uzasadnień – bez roszczeń fundamentalistycznych /171
Czy roszczenia ważnościowe są uniwersalne? /172
Ku teorii społecznej /182
Teoria społeczna – racjonalizacja społeczna /182
Ideał w pełni racjonalnej formy życia – utopizm /186
Kooperatywny wysiłek /189
Komunikacja – założenia i racje (etyka dyskursu) /190
Komunikacja, proces dziejowy i jedność rozumu /192
Ku nowoczesnemu społeczeństwu /194
Podsumowując /195
 
Rozdział III. O zbieżności perspektyw Richarda Rorty’ego i Jürgena Habermasa
– ku wolności jako odpowiedzialności /197
O zbieżności perspektyw /197
Odmienna retoryka /198
Richarda Rorty’ego lęk przed wszelkimi idealizacjami /200
Wyidealizowana racjonalna akceptowalność /201
Obecność idealizacji u Jurgena Habermasa i Richarda Rorty’ego /204
Nie rożni ich aż tak wiele /206
Nowe światy /207
Tworzenie nowych światów /208
Roszczenia ważnościowe /214
Richard Rorty przeciw idei racjonalności komunikacyjnej /216
Niezbędna racjonalność komunikacyjna /219
Różnica /221
Kwestia rozumienia natury ludzkiej /224
Wiele wspólnego /225
Jaki rodzaj polityki? /227
Demokracja /229
Demokracja liberalna bez filozoficznych uzasadnień /232
Proceduralistyczna polityka negocjacyjna /233
Instytucje demokratyczne i wolność od panowania /237
Ku wolności jako odpowiedzialności /237
Dwie koncepcje wolności /238
Richard Rorty – przeciw „pozytywnej” wersji wolności /241
Obiegowe przekonania moralne /242
Bez prawdy – za pluralizmem /243
Zdecentrowany obraz świata /244
Dochodzenie do porozumienia i reprodukcja /247
Zniewalająca moc działania komunikacyjnego /248
W kierunku kompromisu /249
Konkretne wartości /252
Odpowiedzialność względem naszej wspólnoty /254
Abyśmy stali się lepsi /256
Nie zadawać cierpienia /258
Rezygnacja z przemocy /260
Ku wolności jako odpowiedzialności /261
Indywidualne i duchowe wyzwolenie /263
Ku liberalnej utopii /265
Społeczna nadzieja /266
Społeczeństwo liberalne /269
Komunikacja i problemy /271
O roli filozofii, filozofów i odpowiedzialności / 276
Podsumowanie. Od Johna Deweya do Richarda Rorty’ego i Jürgena Habermasa /279
Filozofia /280
Od prawdy do wolności /281
Demokracja – jedna z dróg /284
Postęp i wolna komunikacja /288
Pragmatyzm i utopie /290
 
Zakończenie /293
Cele /293
Roszczenia ważnościowe /294
Warunki formalne /296
Utopijne projekty /298
Odpowiedź na główne pytanie /300
Co zrobić, aby już się nie powtórzyło? /303
Będzie tak, jak człowiek zadecyduje /304
 
Bibliografia /307
Indeks osobowy /317

Marcin Kilanowski