Przeczucie końca. Modernizm, późność i polskie kino

„Żaden człowiek nie jest samotną wyspą; każdy stanowi ułomek kontynentu, część lądu” – głosi słynna fraza Johna Donne’a, która posłużyła Ernestowi Hemingwayowi za motto powieści Komu bije dzwon. Parafrazując, można powiedzieć, że tym bardziej żadna kinematografia narodowa nie jest samotną wyspą; każda stanowi ułomek kontynentu, część lądu, jakim jest światowe kino i jeszcze szerzej – sztuka i kultura, przynajmniej od XIX wieku połączona siecią złożonych współzależności, inspiracji, uwarunkowań i powiązań o zasięgu globalnym. Powiązania te mogą mieć charakter ekonomiczny, intelektualny, polityczny, społeczny, artystyczny. Przeważnie są mieszanką ich wszystkich.

Dotyczy to także polskiego kina, a celem książki Przeczucie końca. Modernizm, późność i polskie kino jest przyjrzenie się wycinkowi rodzimej kinematografii, jaki stanowi powojenne kino autorskie, właśnie jako części tego bogatego kontynentu, którego jednym z najistotniejszych wymiarów był filmowy modernizm. Tropi ona kształtowanie się modernistycznego dyskursu, instytucji i poetyki zarówno w międzynarodowym, jak i lokalnym kontekście, a także kolejne przejawy i konsekwencje estetyczne oraz filozoficzne funkcjonowania tego paradygmatu w polskim kinie. Szczególny nacisk położony został na późną fazę modernizmu, której istnienie datuje się na lata siedemdziesiąte oraz (w mniejszym natężeniu) dekadę następną, a której czołowymi reprezentantami byli m.in. Andrzej Żuławski, Tadeusz Konwicki, Wojciech Jerzy Has, Grzegorz Królikiewicz czy Piotr Szulkin. Tego rodzaju „utransnarodowienie” polskiego kina pozwala spojrzeć na nie świeżym okiem, nawet jeśli przedmiotem jego zainteresowania są postaci, zjawiska czy dzieła pozornie dobrze znane.

Rozmowa o książce: https://www.youtube.com/watch?v=w4FBUflZQ3k

Nominacja do Nagrody im. Jana Długosza (2021)

Nagroda "Kina" im. Bolesława Michałka (2021)

Podziękowania / 9

Wstęp. Spojrzenie z dystansu – alternatywna historiografia polskiego kina i czytanie dalekie / 11
Dlaczego kino polskie? / 11
Dlaczego (późny) modernizm? / 16
Czy to praca historyczna? / 21
Czy to nie za wiele? / 23

Część I. Co to jest (filmowy) modernizm?

Rozdział 1. Filmowy modernizm – rekonfiguracja / 31
Planowa porażka, czyli operacjonalizacja zamiast definicji / 31
Twarze nowoczesności / 48
Modernizm jako paradygmat powojennego kina artystycznego / 67

Rozdział 2. Modernizm jako instytucja / 91
Ekonomiczno-społeczny wymiar filmowego modernizmu / 91
Filmokartografia: transnarodowy modernizm i filmowy system-świat / 106

Rozdział 3. Polska tradycja nowości – rodzime kino modernistyczne / 131
Re-wizja: modernizacja polskiego kina / 135
Odzyskiwanie: niewydeptane ścieżki / 150
Cyrkulacja: Polska jako część systemu / 164
Kolaż: komparatystyka użytkowa / 175

Część II. Późny modernizm w polskim kinie

Rozdział 4. Późny styl, czyli jak filmowy modernizm przeżywał własny koniec / 183
Zamknięcie/otwarcie / 187
Za późno / 191
Rysy i pęknięcia / 197
Obrazy schyłku / 201

Rozdział 5. Formuły późnego modernizmu / 207
Świat we fragmentach – narracja, gatunek, awangarda / 207
Do wewnątrz – surrealizm, subiektywizm, autotematyzm / 222
Do przeszłości – ornamentalizm, ludowość, archaizm / 243
Kaligrafowie i publicyści, czyli kino modernistycznego niepokoju? / 255

Rozdział 6. W obliczu końca – kino jako eschatologia nowoczesności / 267
Wielka narracja końca i sekularny apokaliptycyzm / 267
„Sny sprzed potopu” – przestrzenie apokalipsy / 277
Innego końca nie będzie / 289
Przyszłe apokalipsy i kino kryzysu / 304
Seanse filmowo-spirytystyczne – hauntologia polskiego kina / 313

Rozdział 7. Wywichnięty czas modernizmu / 329
Temporalna dyslokacja i martwy czas modernizmu / 329
Czas znaczący / 330
Gilles Deleuze i poszukiwania utraconego czasu / 346

Epilog? Modernizm po nowoczesności / 367
Po nowoczesności – postmodernizm i polskie kino / 371
Neomodernizm, czyli wieczny powrót / 380

Filmografia / 403
Nota bibliograficzna / 405
Bibliografia / 407
Summary / 421
Indeks osób / 423

Miłosz Stelmach