Generał brygady dr Jan Kołłątaj-Srzednicki (1883-1944). Żołnierz, lekarz, komendant Centrum Wyszkolenia Sanitarnego

Rozprawa dotyczy jednego z najbardziej zasłużonych, dla wojskowej służby zdrowia, generałów w okresie II Rzeczypospolitej - Jana Kołłątaja-Srzednickiego, lekarza, legionisty, piłsudczyka, szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Korpusu nr I w Warszawie(1924-1930), senatora RP, Komendanta Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (1930-1939), Inspektora Służby Zdrowia Wojska Polskiego (1939). Syn powstańca styczniowego (1863 r.) urodzony w Penzie, absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego zaangażowany w pracy rewolucyjnej i niepodległościowej (członek PPS), jako pierwszy z rodziny zesłańców (Srzednickich) wrócił do Polski, podejmując pracę w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, następnie w Sanatorium dr. Kazimierza Dłuskiego w Zakopanem. Od 1914 r. w Legionach Polskich m.in.: lekarz pułkowy 4 pułku piechoty Legionów, szef sanitarny III Brygady Legionów Polskich. Po „kryzysie przysięgi” internowany w Szczypiornie, więziony w Havelbergu, Rastadt i Werl. Po powrocie do kraju: szef sanitarny Grupy gen. Roi, uczestnik walk o Lwów (1918 r.). W grudniu 1918 r. skierowany do pracy w Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie, m. in.: szef Sekcji Personalnej, szef Wydziału Sanitarnego, szef służby sanitarnej Dowództwa Okręgu Korpusu nr I w Warszawie. Awansowany na generała brygady z dniem 18 lutego 1930 r. został mianowany Komendantem Centrum Wyszkolenia Sanitarnego WP. Osoba o dużej aktywności społecznej, m.in. organizator opieki nad weteranami powstania styczniowego, wiceprezes Klubu Lekarzy Polskich, prezes Zarządu Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych, członek kolegium redakcyjnego miesięcznika „Lekarz Wojskowy”, Senator Rzeczypospolitej III Kadencji (1935 r.), wiceprzewodniczący Sekcji Higieny Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny, działacz Związku Legionistów Polskich. Uczestnik wojny obronnej 1939 r., internowany w obozie Balatonboglar na Węgrzech. Następnie po zwolnieniu m.in.: przewodniczący Sekcji Lekarzy Polskiego Czerwonego Krzyża na Węgrzech, kierownik Polsko-Węgierskiego Komitetu dla Spraw Uchodźców, naczelny lekarz i szef sanitarny w Budapeszcie. Współorganizator przerzutu do Francji i na Bliski Wschód żołnierzy polskich.

Zaangażowany w obronie polskich Żydów, poprzez wydawanie dokumentów legalizujących ich pobyt na Węgrzech, za co otrzymał pośmiertnie order i dyplom „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” (1999 r.). Zginął 19 marca 1944 r., w swoim gabinecie, zamordowany przez Gestapo, w trakcie niszczenia dokumentów (kartoteki współpracowników, listy osób, którym wydano fałszywe paszporty itp.). 

Wstęp / 7

Rozdział I • Z rodu Śrzeniawitów (Szreniawitów) / 19
A. Szlacheckie parantele / 19
B. Najbliższe korzenie / 25
C. W okresie powstania styczniowego / 32
D. W Penzie / 36
E. Na Białorusi  / 44

Rozdział II • Dzieciństwo i młodość (1883–1914) / 53
A. W domu rodzinnym / 53
B. W Gimnazjum Klasycznym w Penzie / 56
C. Na Uniwersytecie Moskiewskim  / 59
D. Na stażu w Szpitalu im. Dzieciątka Jezus w Warszawie / 70
E. Lekarz – asystent w Sanatorium Dłuskich w Zakopanem / 73

Rozdział III • W Legionach Polskich (1914–1918) /. 83
A. W IV batalionie 2 pułku piechoty Legionów / 83
B. Na froncie w Karpatach Wschodnich jako „lekarz armatni” / 96
C. Szef Oddziału (Zakładu) Sanitarnego III Brygady Legionów Polskich / 112
D. Szef Oddziału Wewnętrznego Centralnego Szpitala Legionów Polskich w Lublinie / 125
E. Lekarz pułkowy 4 pułku piechoty Legionów i szef sanitarny III Brygady Legionów Polskich / 130i
F. Rada Lekarzy Legionistów czyli Rada Pięciu albo „Rada Łapiduchów” / 138
G. W rejonie Baranowicz, Nowogrodczyzny i na terenie Królestwa Polskiego / 147
H. Internowanie w Szczypiornie, Havelbergu, Rastatt, Werl / 160

Rozdział IV • W Wojsku Polskim (1918–1939) / 188
A. Szef sanitarny garnizonu w Krakowie i Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. Bolesława Roi / 188
B. W Departamencie Sanitarnym Ministerstwa Spraw Wojskowych / 202
C. Szef Sanitarny Dowództwa Okręgu Korpusu (DOK ) nr I w Warszawie / 226
D. W dniach przewrotu majowego 1926 r. / 236
E. Na niwie społecznej / 249
F. Komendant Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie / 271

Rozdział V • W czasach II wojny światowej (1939–1944) / 308
A. Szef Inspekcji Służby Zdrowia MSWojsk. / 308
B. Na posterunku w Tarnopolu / 326
C. Wśród uchodźców polskich na Węgrzech / 344
D. Na posterunku w Budapeszcie / 355
E. „Czarna Niedziela” w Budapeszcie – 19 marca 1944 roku / 396
F. L osy rodziny w czasach II wojny światowej / 409

Zakończenie / 416
Wykaz stosowanych skrótów / 421
Bibliografia (wybór)  / 427
Indeks osób / 447

Mieczysław Bielski