Historia roślinności i osadnictwa ziemi chełmińskiej w późnym holocenie. Studium palinologiczne

Problematyka książki dotyczy rozpoznania zmian szaty roślinnej na ziemi chełmińskiej dla okresu ostatnich 5 tysięcy lat. Zaprezentowano w niej zarówno przemiany zachodzące w wyniku naturalnej sukcesji roślinnej, jak i te wywołane działalnością człowieka. Szczegółowo przedstawiono charakterystykę obszaru badań oraz wyniki analiz palinologicznych, na których oparto rekonstrukcję roślinności. Regionalną i lokalną historię roślinności, zapisaną w osadach biogenicznych jezior i torfowisk, powiązano z udokumentowanymi śladami osadnictwa na ziemi chełmińskiej. Do tego celu wykorzystano archeologiczne wyniki badań wykopaliskowych i powierzchniowych. Badania wykazały, że znaczący wpływ gospodarczej działalności człowieka uwidocznił się już w spektrach datowanych na środkową część neolitu. W celu pełniejszego przedstawienia relacji człowiek–środowisko wykreślono serię map izopolowych, ilustrujących procentowy udział pyłku wybranych 13 taksonów roślinnych w istotnych horyzontach czasowych. Przedstawiają one sukcesywny proces odlesiania ziemi chełmińskiej oraz zmienną skalę nasilenia antropopresji w poszczególnych okresach archeologicznych. W celu wyjaśnienia złożonych reakcji na czynniki zewnętrzne (klimat, człowiek) omówiono szczegółowo zachowanie wybranych drzew (olsza – Alnus, grab pospolity – Carpinus betulus, buk zwyczajny – Fagus sylvatica), oraz roślin zielnych (babka lancetowata – Plantago lanceolata). Ze względu na poruszane tematy praca może być źródłem informacji zarówno dla przyrodników, jak i archeologów.

PODZIĘKOWANIA  / 7

WPROWADZENIE  / 9

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ  / 16

1.1. Położenie geograficzne  / 16

1.2. Geomorfologia  / 16

1.3. Wody i obszary podmokłe  / 16

1.4. Gleby  / 18

1.5. Klimat  / 18

1.6. Roślinność  / 18

2. MATERIAŁ I METODY  / 21

2.1. Charakterystyka osadów biogenicznych  / 21

2.2. Laboratoryjne przygotowanie prób do analizy pyłkowej  / 21

2.3. Przedstawienie wyników analizy pyłkowej (konstrukcja diagramów)  / 21

3. STANOWISKA BADAWCZE – ANALIZA ŹRÓDEŁ PALINOLOGICZNYCH  / 23

3.1. Stanowiska badane w latach 2004–2011  / 23

3.1.1. Jezioro Czyste  / 23

3.1.1.1. Opis stanowiska  / 23

3.1.1.2. Charakterystyka jeziora i profilu  / 23

3.1.1.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 23

3.1.2. Jezioro Kamionkowskie  / 34

3.1.2.1. Opis stanowiska  / 34

3.1.2.2. Charakterystyka jeziora i profilu  / 34

3.1.2.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 34

3.1.3. Jezioro Mełno  / 44

3.1.3.1. Opis stanowiska  / 44

3.1.3.2. Charakterystyka jeziora i profilu  / 44

3.1.3.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 44

3.1.4. Jezioro Robakowskie  / 54

3.1.4.1. Opis stanowiska  / 54

3.1.4.2. Charakterystyka jeziora i profilu  / 54

3.1.4.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 55

3.1.5. Jezioro Wieczno Południowe  / 64

3.1.5.1. Opis stanowiska  / 64

3.1.5.2. Charakterystyka jeziora i profilu  / 64

3.1.5.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 65

3.1.6. Torfowisko Gronowo  / 74

3.1.6.1. Opis stanowiska  / 74

3.1.6.2. Charakterystyka torfowiska i profilu  / 74

3.1.6.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 74

3.1.7. Torfowisko Linje  / 82

3.1.7.1. Opis stanowiska  / 82

3.1.7.2. Charakterystyka torfowiska i profilu  / 82

3.1.7.3. Analiza pyłkowa. Opis poziomów pyłkowych oraz faz osadniczych i regeneracyjnych lasu  / 83

3.2. Stanowiska archiwalne (badane przed 2004 rokiem)  / 95

4. DATOWANIE BEZWZGLĘDNE I MAPY IZOPOLOWE  / 96

4.1. Datowanie radiowęglowe  / 96

4.2. Mapy rozprzestrzenienia pyłku  / 99

5. HISTORIA ROŚLINNOŚCI ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ W CIĄGU OSTATNICH PIĘCIU TYSIĘCY LAT  / 102

5.1. ZCH-7 R PAZ; późny okres atlantycki–przełom okresu atlantyckiego i subborealnego  / 102

5.2. ZCH-8 R PAZ; starsza część okresu subborealnego  / 103

5.3. ZCH-9 R PAZ; młodsza część okresu subborealnego–środkowa część okresu subatlantyckiego  / 105

5.3.1. ZCH-9a R PAZ; młodsza część okresu subborealnego  / 106

5.3.2. ZCH-9b R PAZ; przełom okresu subborealnego i subatlantyckiego  / 106

5.3.3. ZCH-9c R PAZ; starsza część okresu subatlantyckiego  / 107

5.3.4. ZCH-9d R PAZ; przełom starszej i środkowej części okresu subatlantyckiego  / 107

5.3.5. ZCH-9e R PAZ; środkowa część okresu subatlantyckiego  / 109

5.4. ZCH-10 R PAZ; młodsza część okresu subatlantyckiego  / 109

5.4.1. ZCH-10a R PAZ; młodsza część okresu subatlantyckiego, część A  / 110

5.4.2. ZCH-10b R PAZ; młodsza część okresu subatlantyckiego, część B  / 110

6. HISTORIA OSADNICTWA ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ W ŚWIETLE WYZNACZNIKÓW PALINOLOGICZNYCH  / 111

6.1. FO/ZCH-2; wczesny–środkowy neolit  / 111

6.2. FO/ZCH-3; środkowy–późny neolit  / 115

6.3. FO/ZCH-4; schyłek neolitu–środkowa epoka brązu  / 118

6.4. FO/ZCH-5; młodsza/późna epoka brązu–wczesna epoka żelaza  / 121

6.5. FO/ZCH-6; młodszy okres przedrzymski (MOP)–okres wpływów rzymskich  / 128

6.6. FO/ZCH-7; późny okres wędrówek ludów–początek wczesnego średniowiecza  / 131

6.7. FO/ZCH-8a–d; wczesne średniowiecze–początek późnego średniowiecza  / 133

6.8. FO/ZCH-8e–f; późne średniowiecze–czasy nowożytne  / 142

7. WPŁYW OSADNICTWA NA ROZWÓJ ROŚLINNOŚCI W ŚWIETLE ANALIZY WYBRANYCH GATUNKÓW ROŚLIN  / 146

7.1. Wahania krzywej procentowej Alnus we wczesnym średniowieczu: klimat czy człowiek?  / 146

7.2. Tak zwane trzecie maksimum Carpinus betulus i regeneracja lasów a okres wędrówek ludów  / 154

7.3. Współczesna granica zasięgu Fagus sylvatica a jego udział w lasach ziemi chełmińskiej w przeszłości  / 157

7.4. Plantago lanceolata jako wskaźnik antropogeniczny  / 163

PODSUMOWANIE  / 165

TABLICE  / 169

BIBLIOGRAFIA  / 183

WYKAZ RYCIN  / 196

WYKAZ TABEL  / 201

WYKAZ TABLIC  / 204

VEGETATION AND SETTLEMENT HISTORY OF THE CHEŁMNO LAND IN LATE HOLOCENE. PALYNOLOGICAL STUDY (summary)  / 206

Agnieszka Maria Noryśkiewicz