Młyny wodne, wiatraki i kieraty w XIX i 1. połowie XX w. na terenie Pomorza (w granicach dawnych Prus Zachodnich). Technika i architektura

Publikacja ma niewątpliwie charakter prekursorski i nowatorski. Zostały w niej zebrane i przeanalizowane różnorodne materiały dotyczące powstałej w XIX w. charakterystycznej grupy budowli przemysłowych (ale też obiektów starszych) z terenu szeroko rozumianego Pomorza, co dotąd w piśmiennictwie naukowym na ten temat nie miało miejsca. To całościowe ujęcie stawia recenzowaną pracę w gronie publikacji podstawowych, niezbędnych dla rozpoznania wybranego zagadnienia.

Fragment recenzji

Dawne młyny, zwłaszcza wietrzne, ale też wodne, były już tematem licznych opracowań uwzględniających wiedzę z badań terenowych i pewien zasób informacji z dawnej literatury przedmiotu – natomiast w recenzowanej monumentalnej rozprawie dokonano syntezy ogromnego zasobu pochodzącego z licznych źródeł i dawnych publikacji, co nadało pracy charakter dzieła porządkującego i podsumowującego całokształt wiedzy o dawnym młynarstwie.

Fragment recenzji

The publication is undoubtedly of a pioneering and innovative character. Various materials relating to a characteristic group of industrial buildings (but also older buildings) from the broadly understood Pomerania region created in the 19th century have been collected and analyzed, which has not been reported in the scientific literature on this subject so far. This comprehensive approach places the reviewed work among the basic publications necessary to recognize the selected issue.

Fragment of a review

Old mills, especially windmills, but also watermills, have already been the subject of numerous studies taking into account knowledge from field research and a certain amount of information from old literature on the subject. Meanwhile, the reviewed monumental treatise synthesized a huge amount of resources from numerous sources and old publications, which gave the work a character of a work organizing and summarizing all knowledge about ancient milling.

Fragment of a review

Wykaz ważniejszych skrótów / 11
Wstęp / 13

1. Materiały, na których oparto opracowanie / 19
1.1. Źródła / 20
1.1.1. Źródła niepublikowane / 20
1.1.2. Źródła publikowane / 24
1.2. Dokumentacje konserwatorskie / 27
1.3. Stan badań / 29
2. Dzieje młynarstwa na Pomorzu / 45
2.1. Dzieje młynarstwa na Pomorzu do XIX w. /45
2.2. Dzieje młynarstwa na Pomorzu w XIX i 1. połowie XX w. / 51
2.3. Liczba i rozmieszczenie młynów na Pomorzu w XIX i 1. połowie XX w. / 57
2.4. Prawne aspekty dotyczące budowy i pracy młynów w XIX i XX w. na szerszym tle / 63
3. Młyny wodne w XIX i 1. połowie XX w. / 70
3.1. Urządzenia hydrotechniczne / 70
3.1.1. Groble / 71
3.1.2. Jazy / 73
3.1.3. Rynny doprowadzające wodę na koło/turbinę / 84
3.1.4. Przepusty / 86
3.1.5. Śluzy / 87
3.1.6. Pale i punkty pomiaru wody / 91
3.1.7. Węgornie / 94
3.2. Usytuowanie młynów względem wody / 95
3.2.1. Młyny nad większymi rzekami / 97
3.2.2. Młyny nad mniejszymi rzekami i kanałami młyńskimi / 100
3.2.3. Młyny przy jeziorach / 104
3.2.4. Młyny przy stawach i wodach zdrojowych / 105
3.2.5. Drogi i mosty / 111
3.2.6. Lokalizacja młynów łodnych / 113
3.3. Charakterystyka funkcji i usytuowania budynków w zespołach młyńskich na przestrzeni XIX w. / 116
3.3.1. Funkcje młynów i zmiany w ich usytuowaniu / 116
3.3.2. Usytuowanie i funkcje innych budynków w zespołach młyńskich / 124
3.4. Napęd: koła wodne, turbiny, silniki / 128
3.4.1. Liczba, usytuowanie kół wodnych oraz ich zadaszenie / 132
3.4.2. Koła podsiębierne / 135
3.4.3. Koła nasiębierne / 138
3.4.4. Koła śródsiębierne / 142
3.4.5. Turbiny, silniki / 146
3.5. Technika zastosowana w młynach wodnych i ich architektura w XIX i 1. połowie XX w. / 152
3.5.1. Młyny zbożowe / 154
3.5.1.1. Technika zastosowana w młynach tradycyjnych / 160
3.5.1.1.1. Technika zastosowana w młynach do XIX w. / 160
3.5.1.1.2. Technika zastosowana w młynach tradycyjnych w XIX w. / 166
3.5.1.1.3. Technika zastosowana w młynach przemysłowych / 171
3.5.1.1.4. Podsumowanie / 185
3.5.1.2. Architektura młynów zbożowych / 187
3.5.1.2.1. Architektura młynów do XIX w. / 188
3.5.1.2.2. Architektura młynów o tradycyjnej technice przemiału w XIX w. / 193
3.5.1.2.3. Architektura młynów przemysłowych / 196
3.5.1.2.4. Podsumowanie / 205
3.5.2. Inne młyny spożywcze / 208
3.5.3. Młyny prochowe, do kruszenia gipsu i kości / 212
3.5.4. Młyny tekstylne i skórzane / 216
3.5.5. Papiernie / 222
3.5.6. Tartaki / 230
3.5.7. Kuźnice i szlifiernie / 241
3.5.8. Elektrownie wodne / 247
3.6. Zniszczenia, budowa i odbudowa młynów w XIX i XX w. / 253
3.7. Obecny stan zachowania młynów wodnych / 256
4. Wiatraki / 263
4.1. Wiatraki przemiałowe / 266
4.1.1. Koźlaki / 267
4.1.1.1. Koźlaki do XIX w. / 267
4.1.1.2. Technika zastosowana w koźlakach w XIX i XX w. / 270
4.1.1.3. Architektura koźlaków w XIX i XX w. / 292
4.1.2. Wiatraki wieżowe / 303
4.1.2.1. Technika zastosowana w wiatrakach wieżowych / 304
4.1.2.2. Architektura wiatraków wieżowych / 309
4.1.3. Wiatraki holenderskie / 312
4.1.3.1. Technika zastosowana w wiatrakach holenderskich / 313
4.1.3.2. Architektura wiatraków holenderskich / 320
4.1.4. Paltraki / 328
4.1.5. Turbiny wiatrowe / 332
4.2. Wiatraki odwadniające / 333
4.2.1. Rozwój systemu odwadniania Żuław, wiatraki czerpakowe w okresie nowożytnym / 335
4.2.2. Puste koźlaki / 340
4.2.3. Wiatraki holenderskie / 347
4.3. Zniszczenia, budowa i przenoszenie wiatraków w XIX i XX w. / 354
4.4. Obecny stan zachowania wiatraków / 358
5. Kieraty końskie /363
5.1. Kieraty przemiałowe i przemysłowe / 365
5.2. Kieraty odwadniające / 371

Zakończenie / 375
Aneksy / 381
Zestawienie materiałów, na których oparto opracowanie / 389
Spis ilustracji / 413
Streszczenie / 427
Summary / 433
Indeks głównych pojęć technicznych / 439
Indeks miejscowości / 443

Maciej Prarat