Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne

Przedmioty wykonywane z surowców nieorganicznych są jednym z podstawowych typów źródeł wykorzystywanych do rekonstrukcji życia społeczności pradziejowych. Szczególne miejsce wśród nich zajmują wytwory z krzemienia, które jako jedne z nielicznych zachowały się do dzisiaj w pierwotnej formie. Bardzo wcześnie znalazły się więc one w sferze zainteresowań archeologów, którzy poddawali je wielu różnorakim analizom. Ich celem była z reguły rekonstrukcja technik wyrobu oraz zbudowanie ciągów typologicznych pozwalających na określenie chronologii relatywnej danych zbiorów. Od niedawna jednak dysponujemy nowymi metodami, pozwalającymi na uzyskanie wcześniej niedostępnych informacji. Szczególnie przydatna jest tu traseologia, która umożliwia interpretację funkcji narzędzi kamiennych na podstawie zachowanych na nich śladów użytkowych. Metoda ta - znana na świecie od 1964 roku - jest w Polsce dopiero rozpowszechniana. Pierwsze obszerniejsze publikacje, w których wykorzystano ją do analizy materiałów źródłowych, pojawiły się w naszym kraju stosunkowo niedawno; szczególne znaczenie miały prace Galiny F. Korobkowej i Jolanty Małeckiej-Kukawki. Prezentowane studia wpisują się w nurt badań traseologicznych inwentarzy krzemiennych z epoki kamienia.

Wstęp /13
1. Metoda traseologiczna /16
1.1. Zarys historii badań /16
1.2. Założenia metody /18
1.3. Ślepe testy /20
1.4. Eksperymenty archeologiczne /21
1.5. Stosowana aparatura /23
1.6. Zasady identyfi kacji i dokumentacji śladów zużycia narzędzi krzemiennych /24
1.7. Terminologia traseologiczna /25
1.7.1. Krawędź pracująca /25
1.7.2. Retusz użytkowy /26
1.7.3. Wyświecenie /28
1.7.4. Ślady liniowe /34
2. Narzędzia funkcjonalne. Zestawienie ogólne i charakterystyka podstawowych typów /36
2.1. Pojęcie narzędzia krzemiennego /36
2.1.1. Narzędzie krzemienne w ujęciu tradycyjnym /36
2.1.2. Narzędzie krzemienne w ujęciu traseologicznym - narzędzie funkcjonalne /37
2.2. Podstawowe typy narzędzi funkcjonalnych /38
2.2.1. Lista typów narzędzi funkcjonalnych /40
2.2.2. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa /41
2.2.2.1. Skrobacze do obróbki skóry /42
2.2.2.2. Przekłuwacze /46
2.2.2.3. Noże do obróbki skóry /47
2.2.2.4. Noże do cięcia mięsa /49
2.2.3. Narzędzia do obróbki drewna /53
2.2.3.1. Skrobacze/54
2.2.3.2. Mikroskrobacze /55
2.2.3.3. Strugacze /58
2.2.3.4. Piłki /60
2.2.3.5. Wiertniki /63
2.2.3.6. Rylce /64
2.2.3.7. Dłuta /65
2.2.4. Narzędzia do obróbki kości/poroża /67
2.2.4.1. Skrobacze/69
2.2.4.2. Strugacze /72
2.2.4.3. Piłki /73
2.2.4.4. Wiertniki /75
2.2.4.5. Rylce /76
2.2.5. Zbrojniki broni miotanej /78
2.2.5.1. Groty /79
2.2.5.2. Zbrojniki boczne strzał i harpunów /83
2.2.6. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin krzemionkowych /84
2.2.6.1. Wkładki sierpowe /86
2.2.6.2. Noże do ścinania trawy /89
2.2.6.3. Narzędzia do rozszczepiania włókien roślinnych /90
2.2.7. Narzędzia do obróbki muszli /97
2.2.7.1. Skrobacze/97
2.2.7.2. Piłki /97
2.2.8. Narzędzia do obróbki miękkiego kamienia i ceramiki /98
2.2.8.1. Skrobacze/98
2.2.8.2. Piłki /99
2.2.9. Narzędzia do obróbki krzemienia /99
2.2.9.1. Tłuczki /100
2.2.9.2. Retuszery /100
2.2.10. Narzędzia używane i prawdopodobnie używane /100
3. Źródła archeologiczne /101
3.1. Paleolit schyłkowy /104
3.1.1. Brzoza, gm. Wielka Nieszawa, stanowiska 15 i 34 /104
3.1.2. Stare Marzy, gm. Dragacz, stanowisko 5 /105
3.2. Mezolit /111
3.2.1. Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4 /112
3.2.2. Toruń, gm. Toruń, stanowiska 247 i 249 /116
3.2.3. Lubicz, gm. Lubicz, stanowiska 12, 13, 18 /118
4. Narzędzia funkcjonalne i sposoby ich używania /121
4.1. Paleolit schyłkowy /122
4.1.1. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa /123
4.1.2. Narzędzia do obróbki drewna /128
4.1.3. Narzędzia do obróbki kości/poroża /132
4.1.4. Zbrojniki broni miotanej /135
4.1.5. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin krzemionkowych /136
4.2. Mezolit /136
4.2.1. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa /138
4.2.2. Narzędzia do obróbki drewna /145
4.2.3. Narzędzia do obróbki kości/poroża /152
4.2.4. Zbrojniki broni miotanej /155
4.2.5. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin krzemionkowych /158
4.3. Neolit /160
4.3.1. Narzędzia do obróbki skóry i cięcia mięsa /161
4.3.2. Narzędzia do obróbki drewna /168
4.3.3. Narzędzia do obróbki kości/poroża /174
4.3.4. Narzędzia do ścinania i obróbki roślin krzemionkowych /177
4.3.5. Zbrojniki broni miotanej /179
4.3.6. Inne narzędzia funkcjonalne /180
5. Narzędzia krzemienne w epoce kamienia w świetle wyników analiz traseologicznych /181
5.1. Półsurowiec czy odpad produkcyjny, czyli z czego wykonywano narzędzia /181
5.1.1. Paleolit schyłkowy - Brzoza, gm. Wielka Nieszawa, stanowisko 34 /182
5.1.2. Mezolit - Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4, krzemienica 2 /186
5.1.3. Neolit (kultura ceramiki wstęgowej rytej) - Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka, stanowisko 24, obiekt 2 /192
5.1.4. Neolit (kultura pucharów lejkowatych) - Lembarg, gm. Jabłonowo Pomorskie, stanowiska 94, 95, 96 /195
5.2. Struktura funkcjonalna zbiorów krzemiennych i sposoby używania narzędzi w epoce kamienia /203
5.2.1. Skrobacze do obróbki skóry /206
5.2.2. Skrobacze do obróbki drewna /207
5.2.3. Skrobacze do obróbki kości/poroża /208
5.2.4. Przekłuwacze /211
5.2.5. Noże do cięcia mięsa /211
5.2.6. Rylce do obróbki drewna /212
5.2.7. Rylce do obróbki kości/poroża /212
5.2.8. Zbrojniki broni miotanej /215
5.2.9. Podsumowanie /215
5.3. Formy morfologiczne i sposoby ich używania /217
5.3.1. Drapacze /222
5.3.2. Skrobacze /223
5.3.3. Rylce /224
5.3.4. Półtylczaki /225
5.3.5. Tylczaki /226
5.3.6. Przekłuwacze i wiertniki /227
5.3.7. Liściaki /227
5.3.8. Zbrojniki geometryczne /228
5.3.9. Wiórowce /228
5.3.10. Groty bifacjalne /229
5.3.11. Łuszcznie /229
5.3.12. Wióry i odłupki retuszowane /230
5.3.13. Narzędzia funkcjonalne z półsurowca nieretuszowanego /231
5.4. Między formą a funkcją - czy możliwe jest stworzenie typologii morfologiczno-funkcjonalnej? /231
5.5. Narzędzia funkcjonalne a charakter stanowiska/krzemienicy/obiektu /234
5.5.1. Paleolit schyłkowy /235
5.5.1.1. Brzoza, gm. Wielka Nieszawa, stanowisko 15 /235
5.5.1.2. Brzoza, gm. Wielka Nieszawa, stanowisko 34 /235
5.5.1.3. Stare Marzy, gm. Dragacz, stan. 5, rzemienica I /236
5.5.1.4. Stare Marzy, gm. Dragacz, stan. 5, krzemienica II /236
5.5.1.5. Stare Marzy, gm. Dragacz, stanowisko 5, krzemienica IX /236
5.5.1.6. Wnioski /237
5.5.2. Mezolit /238
5.5.2.1. Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4, krzemienica 1 /238
5.5.2.2. Sąsieczno, gm. Obrowo, stanowisko 4, krzemienica 2 /238
5.5.2.3. Wnioski /239
5.5.3. Neolit /240
5.5.3.1. Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka, stanowisko 22, obiekt 2 /240
5.5.3.2. Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka, stanowisko 24, obiekt 2 /241
5.5.3.3. Wnioski /241
5.5.4. Podsumowanie /242
5.6. Po analizie traseologicznej..., czyli co wnoszą analizy funkcjonalne do koncepcji na temat życia człowieka w epoce kamienia /243
5.6.1. Paleolit schyłkowy /243
5.6.2. Mezolit /246
5.6.3. Neolit (kultura ceramiki wstęgowej rytej i kultura pucharów lejkowatych) /251
5.7. Środowiskowe uwarunkowania życia w epoce kamienia /255
Zakończenie /258
Bibliografia /260
Tabele /281
Tablice /517
Summary "Flint tools from the Stone Age in the Chełmno Land. Traseological study" /557

Grzegorz Osipowicz