Seges Ecclesiae. Eklezjalny wymiar męczeństwa w nauczaniu św. Augustyna

Bardzo istotnymi przyczynkami, które pozwalają wprowadzić bezpośrednio w sposób podejścia do męczeństwa ze strony Augustyna, są publikacje szeroko znanego w Europie animatora studiów patrystycznych w ramach soborowej odnowy teologii i „powrotu do źródeł", kard. Michele Pellegrino. W ramach swoich wielokierunkowych badań nad antykiem chrześcijańskim kard. Pellegrino wiele uwagi poświęcił problematyce męczeństwa u Ojców Kościoła, a przede wszystkim u Augustyna. Są to publikacje podejmujące wątek tematyczny „krwi męczenników" o charakterze pewnego rodzaju antologii patrystycznej, czy aspekt chrystyczny31; stanowią one cenne wprowadzenie do odczytania znaczenia heroicznego świadectwa miłości dla wspólnoty Kościoła. Mimo licznych badań brakowało jednak wciąż monograficznego opracowania zagadnienia, które pozwoliłoby na pełniejszy obraz i całościowe spojrzenie na aspekt eklezjalny męczeństwa, z usytuowaniem tematu w szerszej perspektywie teologicznej Augustyna. To właśnie stało się bezpośrednią inspiracją do podjęcia tej tematyki, odkrywanej przez autora niniejszej rozprawy w trakcie wieloletnich badań nad dziedzictwem doktrynalnym Ojców Kościoła, a zwłaszcza w ciągu 25 lat pracy w Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w dziale studiów z zakresu męczeństwa w rozumieniu prawno-kanonicznym. W tej dziedzinie niejednokrotnie wypływała konieczność odnoszenia tematu do tradycji teologicznej, tym bardziej że dotyczyło to nauczania Augustyna, którego można uważać za największego teologa męczeństwa epoki patrystycznej.
Bazą źródłową dla niniejszego opracowania są pisma Augustyna, które podejmują bezpośrednio problematykę męczeństwa za wiarę. Do nich w pierwszym rzędzie należą teksty, które odzwierciedlają nauczanie pastoralne. Są to komentarze do Psalmów, które Augustyn nazywał expositiones (przedstawienie treści), sermones czy tractatus (mowy, kazania czy traktaty). Za sprawą Erazma z Rotterdamu otrzymały one nazwę Enarrationes (wyjaśnienia). W rzeczywistości są zbiorem o zróżnicowanym charakterze, powstałym na przestrzeni niemal 30 lat (392-420). Mają postać komentarzy dyktowanych, bądź homilii liturgicznych utrwalanych na bieżąco przez stenografów, czy kilkakrotnie podejmowanych traktatów dotyczących tego samego Psalmu. Aż sześćdziesiąt pięć spośród tych komentarzy podejmuje problematykę męczeństwa chrześcijańskiego, z czego kilka czyni to w szeroki, pogłębiony sposób.

Wykaz skrótów /15
Wstęp /19
Rozdział I. AUGUSTYN WOBEC TAJEMNICY KOŚCIOŁA
1. Kontekst historyczno-pastoralny myśli eklezjologicznej /28
1.1. Eklezjologia pogłębiana w trakcie posługi pasterskiej /28
1.2. Kwestia źródeł /29
1.3. Egzegeza eklezjologiczna /30
1.4. Terminologia /33
1.5. Perspektywa soteriologiczna /34
2. Eklezjologia w kluczu autobiograficznym /35
2.1. Odkrycie Kościoła /35
2.2. Pasterz Kościoła /39
2.3. Kontemplacja czy działanie? /39
3. Eklezjologia w kluczu polemicznym /42
3.1. Kościół - auctoritas /42
3.2. Kościół - caritas /45
3.3. Kościół - civitas Dei /49
4. Eklezjologia w kluczu misteryjno-typologicznym /51
4.1. Postaci biblijne /53
4.2. Wydarzenia biblijne /54
4.3. Motywy z przypowieści /57
4.4. Motywy topograficzne /59
4.5. Mysterium lunae /61
5. Eklezjologia w kluczu chrystologicznym /63
5.1. Corpus Christi /63
5.2. Sacramentum magnum /66
5.3. Caput et Corpus /68
5.4. Eucharystia - sacramentum Corporis Christi /70
6. Eklezjologia w kluczu pneumatologicznym /73
Rozdział II. męczeństwo jako egzystencjalne doświadczenie kościoła
1. Ramy znaczeniowe męczeństwa u Augustyna / 80
1.1. Nurt tradycji chrześcijańskiej / 80
1.2. Martyr / 81
1.3. Męczeństwo duchowe / 84
1.4. Męczeństwo w kategoriach teologicznej wizji Augustyna / 86
2. Ewolucja spojrzenia na męczeństwo / 86
2.1. Wypowiedzi początkowe / 87
2.2. Czas polemiki z manicheizmem / 90
2.3. Konfrontacja z donatyzmem / 91
2.4. Wobec pytań na tle upadku Rzymu / 94
2.5. W nurcie polemiki z pelagianizmem / 95
3. Kościół jako wyłączna przestrzeń męczeństwa / 97
3.1. W klimacie polemiki z donatyzmem / 97
3.2. Męczeństwo tylko w „domu Boga" / 99
3.3. Non poena sed causa / 102
3.4. O męczeństwie rozstrzyga miłość / 104
4. Czas męczeństwa / 106
4.1. Tło historiozbawcze / 106
4.2. Kościół prześladowany ante legem et in lege /107
4.3. Prześladowanie tempore gratiae /112
4.4. Męczeństwo przed i po przyjściu Chrystusa /115
5. Męczeństwo w perspektywie civitas Dei /117
5.1. Forma urzeczywistniania civitas Dei /117
5.2. Demoniczna inspiracja prześladowania /118
5.3. Zwyciężanie Kościoła /121
Rozdział III. Męczeństwo w RAMACH Christus totus
1. Chrystocentryzm w świadectwie męczenników /127
1.1. Wyznanie Chrystusa /128
1.2. Wyraz miłości do Chrystusa /132
2. Z jednoczenie z Chrystusem jako głową Ciała Mistycznego /135
2.1. Fakt jedności /135
2.2. Ludzka natura Chrystusa ikoną Kościoła /138
2.3. Cierpienia Ciała a cierpienia Głowy /140
3. Umacniająca obecność Chrystusa /141
3.1. Vicit in eis qui vixit in eis /141
3.2. O brazy obecności Chrystusa w męczennikach /144
3.3. Ufność męczenników /146
3.4. Umocnienie przez Eucharystię /147
4. Chrystus wzorem dla męczennika /150
4.1. Ramy naśladowania /151
4.2. Przewodzenie męczennikom w składaniu świadectwa /152
4.3. Przykład dla męczenników /154
4.4. J ako pierwszy podjął „kielich zbawienia" /156
4.5. Naśladowanie w ofierze za braci /157
5. Nagroda męczenników /159
5.1. „Korona" od Chrystusa /159
5.2. „Denar" zbawienia /161
5.3. Nagroda za wierność /162
5.4. O stateczny tytuł nagrody /164
Rozdział  IV. OWOCOWANIE MĘCZEŃSTWA W KOŚCIELE
1. Tło historyczno-pastoralne /167
1.1. Tożsamość Kościoła objawiająca się w ofierze męczennika /167
1.2. Pamięć o męczennikach /169
2. Ranga męczeństwa w Kościele /170
1.2. Chwała Kościoła /170
1.2. Niezastąpiony udział we wzrastaniu Kościoła /172
1.3. Argument wiarygodności Kościoła /174
3. Formy ubogacania Kościoła /176
3.1. Uwierzytelnienie kerygmatu /176
3.2. Moc przykładu /179
3.3. Wstawiennictwo za ludem /182
3.4. Cuda wyjednane dla Kościoła /185
3.5. Ofiara życia dla Kościoła /189
4. Obecność męczenników w Kościele poprzez kult /192
4.1. Duch tradycji kultu męczenników w Kościele afrykańskim /192
4.2. Miejsce kultu /194
4.3. Motywacje kultu męczenników /198
5. Topos: semen sanguinis martyrum - seges ecclesiae /202
5.1. Figura męczeństwa dla Kościoła /202
5.2. W nurcie tradycji teologiczno-pastoralnej /203
5.3. Sanguis-semen w wypowiedziach Augustyna /205
5.4. Ku pogłębieniu znaczenia metafory /208
Zakończenie /211
Bibliografia /219
1. Źródła /219
2. O pracowania /222
3. Subsidia /232
Index verborum /233
"SEGES ECCLESIAE". ECCLESIOLOGICAL DIMENSION OF MARTYRDO MIN THE TEACHING OF ST. AUGUSTINE. Summary / 237

prof. UKSW dr. hab. Józef Naumowicz

dr hab. Dariusz Zagórski

Tomasz Kaczmarek