Stan biologiczny i warunki życia ludności "in Culmine" na Pomorzu Nadwiślańskim (X-XIII wiek)

Siódmy już tom serii Mons Sancti Laurentii, tym razem pióra antropologa Tomasza Kozłowskiego, w całości poświęcony jest populacji ludności pochowanej w głównym ośrodku społeczno-gospodarczym i kulturowym ziemi chełmińskiej we wczesnym średniowieczu, utożsamianym z historycznym Chełmnem. Jego pozostałości odkryte pod Górą św. Wawrzyńca na terenach obecnie należących do wsi Kałdus już w 2. połowie XIX wieku wzbudzały zainteresowanie badaczy niemieckich i polskich, głównie ze względu na bogactwo wyposażenia występujących tu grobów. W rezultacie wieloletnich badań trzech cmentarzysk położonych na południe od Góry odkryto ponad 1500 grobów, które składają się na największą jak dotąd rozpoznaną nekropolę na Pomorzu Nadwiślańskim z przełomu I i II tysiąclecia n.e. Wyniki tych prac w większości opublikowano w dwóch analityczno-źródłowych tomach naszej serii ("Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie, stanowisko 1", tom 3, Toruń 2005; "Wczesnośredniowieczne stanowisko 4", tom 5, Toruń 2010). Zamieszczono w nich szczegółowe katalogi grobów odkrytych tam pod koniec lat 50. XX wieku przez Elżbietę Kaszewską z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi oraz w latach 1997-2004 przez zespół badawczy pod auspicjami Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, który przeprowadził większość prac wykopaliskowych. Katalogi uwzględniały zarówno cechy grobów, układ pochówków, rodzaj wyposażenia, jak i podstawowe elementy wstępnego rozpoznania antropologicznego, zaprezentowanego w formie syntetycznej w zasadniczej części obu opracowań.

Rozprawa, którą oddajemy Czytelnikom, stanowi natomiast pogłębione studium antropologiczne dotyczące problemów dotąd w większości nieporuszanych w poświęconej wczesnośredniowiecznej populacji ludności in Culmine literaturze przedmiotu. Zakres rzeczowy pracy obejmuje kwestie, których opracowanie stanowiło podstawę do określenia, tytułowego w niniejszej pracy, stanu biologicznego i warunków życia lokalnej ludności. Dzięki temu możliwe stało się wszechstronne wnioskowanie o przeobrażeniach społeczno-kulturowych zachodzących pod Górą św. Wawrzyńca i uwarunkowaniach środowiskowych, interpretowanych dotąd jedynie przez pryzmat odkrytego tam bogatego zespołu źródeł archeologicznych i przyrodniczych. Opracowanie źródeł antropologicznych uzupełnia ten obraz i pozwala na podjęcie zupełnie nowych tematów badawczych, rozpatrywanych w ujęciu interdyscyplinarnym (przede wszystkim dotyczących ekologii lokalnej populacji).

Wojciech Chudziak

Od redakcji / 11
1. Zagadnienia wstępne / 13
1.1. Zdrowie i choroba w przeszłości w ujęciu antropologicznym / 13
1.2. Paleopatologia i paleoepidemiologia / 19
1.3. Rozwój i stan badań paleopatologicznych w antropologii polskiej / 22
1.4. Choroby na ziemiach polskich w okresie średniowiecza / 23
2. Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy in Culmine / 43
2.1. Chronologia cmentarzysk zlokalizowanych pod Górą św. Wawrzyńca / 44
2.2. Środowisko przyrodnicze / 45
2.3. Środowisko kulturowe / 48
2.4. Materiały szkieletowe wykorzystane do porównań / 53
2.4.1. Pochówki szlachty kujawskiej z XIV-XIX w. odkryte w kościele w Płonkowie / 53
2.4.2. Cmentarzysko szkieletowe z XVI-XVIII w. ludności wiejskiej odkryte w Kamionkach Dużych / 55
3. Metody badań / 57
3.1. Ocena płci i wieku w chwili śmierci osobnika / 57
3.2. Standaryzacja częstości zmian patologicznych i markerów stresu / 58
3.3. Diagnostyka i ocena zmian patologicznych / 58
3.4. Metody statystyczne / 59
4. Analiza wyników / 61
4.1. Struktura wieku i płci zmarłych - analiza demograficzna / 61
4.2. Wielkość ciała, dymorfizm płciowy oraz tempo wzrastania osobnika / 70
4.2.1. Zróżnicowanie morfologiczne kości ramiennej i udowej / 70
4.2.2. Dymorfizm płciowy kości ramiennej i udowej / 74
4.2.3. Profil wzrastania trzonu kości udowej / 76
4.3. Zmiany patologiczne i markery stresu / 80
4.3.1. Zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające stawów / 80
4.3.2. Urazy układu kostnego / 92
4.3.3. Zamiany infekcyjne i zapalne / 98
4.3.3.1. Infekcje swoiste / 98
4.3.3.2. Nieswoiste reakcje zapalne okostnej i zapalenia ropne kości / 104
4.3.4. Ślady zaburzeń metabolicznych / 116
4.3.4.1. Ślady anemii - cribra orbitalia i porotic hyperostosis / 116
4.3.4.2. Ślady pozostawione przez szkorbut i krzywicę / 120
4.3.4.3. Hipoplazja szkliwa zębów / 122
4.3.5. Próchnica zębów i jej powikłania / 127
4.4 Inne zmiany patologiczne w materiale szkieletowym z cmentarzyska w Kałdusie / 130
4.4.1 Zmiany nowotworowe i guzopodobne / 130
4.4.2 Porażenie wiotkie mięśni / 132
4.4.3 Zaburzenia hormonalne / 133
4.4.4 Defekty rozwojowe / 133
4.5. Zabiegi chirurgiczne / 134
4.5.1 Trepanacje / 134
4.5.2 Amputacja / 137
4.6 Dekapitacja / 138
4.7 Zmiany w czasie stanu biologicznego wczesnośredniowiecznej ludności in Culmine / 139
5. Dyskusja / 145
6. Wnioski / 177
7. Summary. Biological state and life conditions of the population living in Culmine,
Pomeranian Vistula (10th-13th century). An anthropological study / 183
Aneks. Stan zachowania materiału kostnego oraz planigrafie / 187
Bibliografia / 197
Tablice / 213

Tomasz Kozłowski