Uniżony Bóg w myśli św. Tomasza z Akwinu

Tomasz z Akwinu nie kojarzy się w pierwszym odruchu z kimś, kto kładłby mocny akcent na teologię Boga uniżonego we wcieleniu i na krzyżu. Tak przynajmniej wydaje się wielu współczesnym teologom, zwłaszcza tym, którzy są przedstawicielami szeroko rozumianego nurtu kenotycznego. Według nich Akwinata jest przykładem myśliciela, w którego teologii absolutność Boga, Jego transcendencja, niezmienność, suwerenność i potęga zostały tak mocno podkreślone, że ma to wręcz uniemożliwiać adekwatne uchwycenie zdumiewającej prawdy objawionej w Chrystusie: Bóg jest Bogiem uniżającym siebie samego. Zatem, zdaniem wielu współczesnych teologów, proponowana przez Tomasza wizja Boga ma więcej wspólnego ze skonstruowaną za pomocą metafizyki filozoficzną doktryną Absolutu niż z Bogiem, który stał się człowiekiem i umarł na krzyżu dla naszego zbawienia. Czy jednak zarzut ten jest słuszny? Czy Akwinata rzeczywiście nie dostrzega uniżenia Boga? Właśnie z próby odpowiedzenia na te pytania zrodziła się niniejsza książka.

Ze Wstępu

Skróty tytułów dzieł Tomasza z Akwinu / 11
Wykorzystane polskie tłumaczenia dzieł Tomasza z Akwinu / 13
Wstęp / 15

Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające / 25
1. Kenotyczny słownik Akwinaty / 26
2. Egzegeza fragmentu Flp 2,6–11 / 32
2.1. Znaczenie wyrażenia „postać sługi” (forma servi). Trzy aspekty / 33
2.2. Chrystus jako Sługa Pański. Iz 42,1 pomostem pomiędzy Flp 2,7 a J 1,14 / 43
3. Sapientia abscondita (1 Kor 1,17–2,9). Bóg objawia się w uniżeniu / 51

Rozdział II. Unia hipostatyczna ― spekulatywny fundament teologii uniżenia Boga / 57
1. Teologia unii hipostatycznej. Podstawowe twierdzenia / 58
2. „Jedno istnienie osobowe” (unum esse personale). Radykalizm uniżenia / 76
3. Chrystus jako „Bóg ukryty” (Deus absconditus) / 82
3.1. Czym jest ukrycie się Boga w Chrystusie? / 83
3.2. Znaczenie ukrycia / 89
3.2.1. Trzy najważniejsze cele ukrycia / 89
3.2.2. Trynitarne korzenie ukrycia / 93
3.2.3. Kenoza ukrycia / 95
4. Uniżenie niezmiennego Boga / 97
4.1. Uniżenie jest „zstąpieniem” (descensio) Boga / 99
4.2. Uniżenie Boga nie narusza bóstwa i człowieczeństwa / 99
4.3. Uniżenie nie narusza transcendencji Boga / 102
4.4. Uniżenie a boska Pełnia / 104
4.5. Uniżenie, niezmienność, nieskończoność / 107
4.6. Uniżenie i absolutna bezinteresowność Boga / 108
4.7. Uniżenie jako łaska / 109
4.8. Uniżenie Boga a stworzenie / 110
5. Kwestia dodatkowa: czy Bóg ogranicza siebie przez swoje decyzje? / 111

Rozdział III. Dlaczego Bóg się uniżył? / 125
1. „Odpowiedniość” (convenientia) / 125
2. Odpowiedniość uniżenia Boga w pięciu przybliżeniach / 139
2.1. Pierwsze przybliżenie: Boża odpowiedź na grzech / 140
2.2. Drugie przybliżenie: promotio i remotio / 143
2.3. Trzecie przybliżenie: „Trzy przepaści” / 146
2.3.1. Droga / 152
2.3.2. Prawda / 155
2.3.3. Życie / 161
2.4. Czwarte przybliżenie: sprawiedliwość, miłosierdzie, uniżenie Boga / 164
2.4.1. Cztery definicje zadośćuczynienia / 168
2.4.2. Per poenam culpa ordinatur / 173
2.4.3. Aut poena, aut satisfactio? / 180
2.4.4. Konieczność zadośćuczynienia? / 182
2.4.5. Zadośćuczynienie za przyjaciół / 187
2.4.6. Satisfactio a uniżenie Boga / 191
2.5. Piąte przybliżenie: miłość caritas / 193
2.5.1. Oddać duszę „za przyjaciół” (J 15,13). Biblijna inspiracja / 193
2.5.2. Caritas jako przyjaźń. Uwagi historyczne / 202
2.5.3. Szkic Tomaszowej teorii miłości przyjaźni / 206
2.5.4. Caritas ― nadprzyrodzona przyjaźń człowieka z Bogiem w Duchu Świętym / 215
2.5.5. Caritas a uniżenie Boga / 222
3. Odpowiedniość uniżenia Boga w dziesięciu przeciwstawieniach / 228
3.1. Pan (Bóg) – sługa (Boga) / 229
3.2. Pełny – pusty / 229
3.3. Na górze – na dole / 230
3.4. Wielki – mały / 230
3.5. Długi – skrócony / 230
3.6. Silny – słaby / 231
3.7. Bogaty – ubogi / 231
3.8. Niewidzialny – widzialny / 231
3.9. Niematerialny – materialny / Niecielesny – cielesny / 231
3.10. Niezmienny – zmienny / 232

Rozdział IV. Istota i atrybuty uniżonego Boga / 233
1. Istota Boga a kenoza wcielenia / 233
1.1. Natura Boga w unii hipostatycznej / 234
1.2. Problem stosunku natur w Chrystusie / 239
2. Atrybuty istotowe uniżonego Boga / 249
2.1. Boska Pełnia i dobroć / 249
2.2. Miłość i miłosierdzie / 254
2.3. Sprawiedliwość / 257
2.4. Życie / 258
2.5. Wszechmoc / 260
2.6. Słabość Boga? / 263
2.7. Pokora Boga? / 269
2.8. Krótkie podsumowanie / 265

Rozdział V. Uniżenie a Boskie Osoby / 267
1. „Monoteizm trynitarny” Akwinaty / 267
2. Zaangażowanie Osób Boskich w kenozę. Rozróżnienie na principium, actus i terminus / 273
3. Posłania (missiones) i życie Trójcy / 276
4. Dlaczego druga Osoba Boska? / 280
4.1. Uniżony Logos / 281
4.2. Uniżony Syn / 284
4.3. Uniżony Obraz / 286
4.4. Dlaczego nie Ojciec lub Duch Święty? / 287
5. Jeszcze raz o odpowiedniości uniżenia Boga. Trynitarne uzupełnienia / 290

Rozdział VI. Tomasz a dążenia współczesnego kenotyzmu / 295
1. O jednym tekście Wacława Hryniewicza / 296
2. David Brown i „Reasons for Kenosis” / 305
3. Odpowiedź Tomasza / 310
3.1. Widzący i uniżony? Sprzeciw kenotyków / 313
3.1.1. Dyktat „zasady doskonałości” i „apriorycznego maksymalizmu”? / 314
3.1.2. Zarzut „odczłowieczenia” Chrystusa / 317
3.1.3. Prymat misji zbawczej / 320
3.1.4. Dopiero w stanie uwielbienia? / 324
3.1.5. Pozorne cierpienie? / 325
3.2. Ziemska historia wcielonego Słowa ― rzeczywista czy pozorna? / 332
3.2.1. Visio beatifica i pojęcie zbawienia / 334
3.2.2. Wieczność / 336
3.2.3. Czasy i stany / 340
3.2.4. Wcielone Słowo i historia / 347
3.3. Akwinata a kenotyczna koncepcja stworzenia / 350
3.3.1. Stworzenie i uczestnictwo (participatio) / 351
3.3.2. Negacja istnienia „pierwotnego konfliktu” / 358
3.4. Uniżenie Syna a Trójca Święta / 360
3.4.1. Separacja Syna od Ojca? / 361
3.4.1.1. Poddanie, modlitwa, kapłaństwo / 362
3.4.1.2. „Posłuszny aż do śmierci” (Flp 2,8) / 364
3.4.1.3. Ogrójec / 369
3.4.1.4. Tradidit / 372
3.4.1.5. Eli, Eli… / 374
3.4.2. Krzyż a Trójca Święta / 380
3.4.2.1. Porządek / 380
3.4.2.2. Dar / 385
3.4.2.3. Miłość / 387

Zakończenie / 389
Informacja bibliograficzna / 399
Bibliografia / 401
I. Dzieła Tomasza z Akwinu / 401
II. Pozostała bibliografia / 406
Spis rysunków i tabel / 425
The Self-Emptying God in St. Thomas Aquinas’s Thought. Summary / 427
Indeks osobowy / 433

Mateusz Przanowski