W poszukiwaniu pewności prawa. Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w tradycji prawa anglosaskiego

W tradycji prawa anglosaskiego instytucja wiążącego precedensu sądowego jest traktowana jako czynnik zwiększający poziom przewidywalności orzeczeń sądowych. Stanowisko to może prima facie wydawać się zaskakujące z perspektywy prawnika wykształconego w Europie kontynentalnej. W klasycznym pozytywistycznym paradygmacie prawniczym przyjętym w kontynentalnej kulturze prawnej instytucja wiążącego precedensu sądowego była traktowana z rezerwą, której znamiennym przykładem jest określenie superstition du cas, wykorzystywane w literaturze francuskiej do nazwania anglosaskiej zasady stare decisis. W prawie Europy kontynentalnej nowoczesna idea ius certum była utożsamiana z projektem kodyfikacji i założeniem, że prawo powinno być tworzone przez działającego racjonalnie legislatora, który miał zapewnić jego jednolity, spójny, zupełny i wewnętrznie niesprzeczny charakter. Normy zawarte w aktach legislacyjnych miały stanowić przesłankę niezawodnych wnioskowań sylogistycznych.

O ile w jurysprudencji Europy kontynentalnej jest raczej akcentowany problem prawotwórczego charakteru rozstrzygnięcia sądowego w sprawie, dla której brak precedensu – czyli w przypadku, który w prawie anglosaskim jest określany mianem case of first impression – o tyle w prawie anglosaskim dużo większy nacisk kładziony jest na to, że w kolejnych rozpatrywanych sprawach reguły precedensowe stanowią ograniczenie arbitralności sędziowskiej.

Autor książki podejmuje próbę określenia zależności między rozwojem sposobu pojmowania pewności prawa na przestrzeni dziejów prawa anglosaskiego a procesem kształtowania się w tym systemie wiążącej zasady stare decisis.

Wprowadzenie / 13
Rozdział wstępny. Podstawowe pojęcia: precedens i przewidywalność orzeczeń sądowych / 27
Rozumienie i typologia precedensu sądowego/ 27
Uzasadnienia orzeczeń sądowych w Anglii i w Stanach Zjednoczonych/ 37
Judicial opinion a uzasadnienie orzeczenia sądowego / 41
Precedens a inne źródła prawa/ 44
Przewidywalność orzeczeń sądowych a wieloznaczność terminu „pewność prawa” / 46
Pozostałe zagadnienia terminologiczne/ 56
Normy prawne a reguły i zasady w terminologii anglosaskiej / 56
Rozumienie pojęcia „sąd” w common law a terminologia przyjmowana w polskich naukach prawnych/ 57
Przewidywalność orzeczeń sądowych a wiążąca zasada precedensu w polskiej doktrynie prawa / 58

Rozdział 1. Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w średniowiecznym i wczesnonowożytnym common law/ 65
Uwagi wstępne/ 65
Filozoficzne uwarunkowania ujęcia idei pewności prawa w średniowiecznym i wczesnonowożytnym common law/ 66
Arystotelesowska systematyzacja wiedzy a problem pewności poznania. Rozum praktyczny a rozum teoretyczny / 66
Pewność prawa w filozofii św. Tomasza z Akwinu / 70
Postulat traktowania podobnych spraw w sposób podobny na gruncie myśli arystotelesowsko-tomistycznej / 77
Precedens i przewidywalność orzeczeń sądowych w prawie średniowiecznej Anglii / 78
Problem przewidywalności orzeczeń sądowych w myśli angielskich prawników doby średniowiecza / 78
Orzeczenia sądowe jako źródło prawa w średniowiecznej Anglii/ 96
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w prawie angielskim od połowy XVI do końca XVIII w. / 119
Prawo jako akumulacja doświadczenia zgromadzonego przez stulecia. Koncepcja prawa w common law XVII w. / 121
Precedens w poglądach czołowych przedstawicieli XVII-wiecznego common law. Teoria deklaratoryjna. Pewność prawa a arbitralność decyzji suwerena / 136
Precedens i przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach angielskich prawników XVIII w. / 148
Zasada precedensu w orzecznictwie sądów angielskich od XVI do XVIII w. / 160
Wnioski/ 178
Znaczenie przewidywalności orzeczeń sądowych w przednowoczesnym common law. Prawo jako arystotelesowska nauka praktyczna / 178
Rozwój instytucji precedensu sądowego w przednowoczesnym common law / 182
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych/ 186

Rozdział 2. Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w nowoczesnym common law / 189
Uwagi wstępne / 189
Podstawy nowoczesnej anglosaskiej koncepcji precedensu sądowego oraz nowoczesnego modelu przewidywalności orzeczeń sądowych w zakresie filozofii prawa, filozofii polityki oraz filozofii nauki / 190
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach Franciszka Bacona / 203
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach Tomasza Hobbesa / 210
Pozytywistyczna koncepcja precedensu i przewidywalności orzeczeń sądowych w myśli angielskich prawników końca XVIII i XIX w. / 216
Przewidywalność orzeczeń sądowych a instytucja formalnie wiążącego precedensu w pracach Jeremy’ego Benthama/ 220
John Austin i pozytywistyczna koncepcja precedensu jako „określonego źródła prawa” / 233
Nauka prawa precedensowego. Konceptualizacja nowoczesnego modelu formalnie wiążącego precedensu sądowego jako instytucji mającej zapewnić przewidywalność orzeczeń sądowych / 244
Kształtowanie się nowoczesnej instytucji precedensu w angielskim prawie od początku XIX w. do orzeczenia w sprawie London Tramways i ostatecznego związania angielskiej Izby Lordów regułami zawartymi w jej wcześniejszych orzeczeniach / 257
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w Stanach Zjednoczonych od przyjęcia Konstytucji do końca XIX w. / 270
Precedens w Stanach Zjednoczonych w okresie przed wybuchem wojny secesyjnej. Odmienności w stosunku do angielskiego common law w zakresie znaczenia przypisywanego przewidywalności orzeczeń sądowych / 279
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w Stanach Zjednoczonych po wojnie secesyjnej / 296
Wnioski / 307
Nowoczesna koncepcja nauki prawa a postulat zapewnienia przewidywalności orzeczeń sądowych / 307
Nowoczesne ujęcie stare decisis jako reguły prawnej a postulat zapewnienia przewidywalności orzeczeń sądowych / 309
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w Stanach Zjednoczonych od uzyskania niepodległości do końca XIX w. Odrębności w stosunku do modelu angielskiego / 314

Rozdział 3. Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w prawie angielskim i amerykańskim pierwszych dekad XX w. / 317
Uwagi wstępne / 317
Podłoże poglądów przedstawicieli anglosaskiej teorii prawa przełomu XIX i XX w. dotyczących przewidywalności orzeczeń sądowych i precedensu w zakresie myśli społeczno-politycznej oraz filozofii / 319
Społeczny i polityczny kontekst nowych nurtów w amerykańskiej jurysprudencji / 320
Przewidywalność orzeczeń sądowych i precedens w poglądach oraz orzecznictwie prekursorów amerykańskiej jurysprudencji socjologicznej i realizmu prawniczego / 330
Precedens i przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach i orzecznictwie Olivera Wendella Holmesa / 331
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w amerykańskiej jurysprudencji socjologicznej / 343
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w jurysprudencji socjologicznej Roscoe Pounda. Prawo w służbie postępu społecznego / 344
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach i orzecznictwie Benjamina N. Cardozo / 351
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach przedstawicieli amerykańskiego realizmu prawniczego / 367
Herman Oliphant i „powrót do stare decisis”. Ratio decidendi precedensu jako przesłanka empirycznej nauki prawa / 369
Precedens i przewidywalność orzeczeń sądowych w intuicyjnej jurysprudencji Josepha Hutchesona / 372
Prawo jako substytut ojca. Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w poglądach Jerome’a Franka / 376
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w umiarkowanym realizmie prawniczym Karla Llewellyna / 389
Wpływ koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych przyjętych na gruncie jurysprudencji socjologicznej i realizmu prawniczego na formułę precedensu w sądownictwie amerykańskim / 416
Przewidywalność orzeczeń sądowych a moc wiążąca precedensu w orzecznictwie amerykańskich sądów / 417
Metody odejścia od precedensu przyjęte w amerykańskim orzecznictwie sądowym / 420
Moc wiążąca precedensu a przewidywalność orzeczeń sądowych w różnych dziedzinach prawa / 426
Inflacja prawa precedensowego w Stanach Zjednoczonych / 430
Przewidywalność orzeczeń sądowych i precedens w poglądach przedstawicieli angielskiej teorii prawa pierwszej połowy XX w. / 433
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w pracach Carletona Kempa Allena / 433
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w pracach Arthura Goodharta / 437
Zagadnienie ratio decidendi i obiter dicta w angielskiej jurysprudencji XX w. / 442
Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w prawie angielskim od orzeczenia w sprawie London Tramways do wydania Practice Statement / 445
Wnioski/ 454

Konkluzje/ 467
Elementy konstrukcyjne anglosaskiej zasady precedensu a przewidywalność orzeczeń sądowych / 474
Przewidywalność orzeczeń sądowych w tradycji prawa anglosaskiego / 478

wykaz wykorzystanych źródeł i literatury / 485
summary / 523
indeks osobowy / 529

Tymoteusz Zych