Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych

Podręcznik przedstawia podstawowe i najważniejsze zagadnienia z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, uwzględniając jego rozwój historyczny, zasady, normy oraz mechanizmy wdrażania. Omówiono w nim kluczowe zagadnienia, takie jak ochrona ofiar konfliktów, status i traktowanie jeńców wojennych, ochrona osób cywilnych, dóbr kultury i środowiska naturalnego, a także ograniczenia w stosowaniu metod i środków walki. Autorka szczegółowo prezentuje również specyfikę konfliktów niemiędzynarodowych, udział dzieci w wojnach oraz mechanizmy odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne. Ważną część książki stanowi analiza powiązań między prawami człowieka a prawem humanitarnym. Praca opiera się na przepisach międzynarodowych konwencji, orzecznictwie sądów międzynarodowych oraz studiach przypadków, takich jak zatrzymani w Guantanamo czy wojna w Ukrainie, ukazując aktualność i wyzwania w stosowaniu międzynarodowego prawa humanitarnego.

Wstęp / 15

Rozdział I

Rozwój historyczny międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 17

1. Prawo do użycia siły (ius ad bellum) / 17

2. Kształtowanie się zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 21

3. Pierwsze próby kodyfikacji / 23

4. Konferencja pokojowa w Hadze w 1907 roku i okres międzywojenny / 26

5. Konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 roku i Protokoły dodatkowe z 1977 roku / 27

6. Kodyfikacja i rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych po 1977 roku / 29

Wybrana literatura do rozdziału I / 31

Rozdział II

Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych – pojęcie, cel i podstawowe zasady / 33

1. Pojęcie i cel międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 33

2. Źródła międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 34

3. Zakres zastosowania międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych – pojęcie konfliktu zbrojnego / 39

4. Podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 45

4.1. Zasada rozróżnienia / 48

4.2. Zasada humanitarnego traktowania / 51

4.3. Zasada konieczności wojskowej / 53

4.4. Zasada proporcjonalności /  57

Wybrana literatura do rozdziału II / 61

Rozdział III

Ochrona rannych, chorych i rozbitków w międzynarodowym konflikcie zbrojnym / 67

1. Poszanowanie i ochrona / 67

2. Wyszukiwanie i zbieranie rannych oraz postępowanie ze zwłokami / 70

3. Szpitale, inne formacje sanitarne i statki szpitalne / 74

4. Personel medyczny i duchowny / 78

5. Budynki i wyposażenie szpitali i innych formacji / 84

6. Transporty sanitarne / 85

7. Strefy i miejscowości sanitarne oraz miejscowości niebronione i strefy zdemilitaryzowane / 88

8. Znak rozpoznawczy i zasady jego użycia / 92

Wybrana literatura do rozdziału III / 98

Rozdział IV

Status jeńca wojennego / 101

1. III Konwencja genewska z 1949 roku i I Protokół dodatkowy z 1977 roku / 101

1.1. III Konwencja genewska / 101

1.2. I Protokół dodatkowy / 107

2. Status jeńca wojennego w orzecznictwie Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. Zbrodni w b. Jugosławii / 112

3. Przykład zatrzymanych w Guantanamo Bay / 114

3.1. Stan faktyczny / 114

3.2. Zatrzymani w Guantanamo – jeńcy wojenni? / 118

Wybrana literatura do rozdziału IV / 128

Rozdział V

Traktowanie jeńców wojennych / 131

1. Ogólna ochrona jeńców wojennych / 131

2. Ewakuacja ze strefy walk i przeniesienia jeńców wojennych po ich przybyciu do obozu / 135

3. Przesłuchanie / 138

4. Pomieszczenia, wyżywienie i odzież jeńców wojennych / 140

5. Higiena i opieka lekarska / 142

6. Religia, zajęcia intelektualne i fizyczne / 144

7. Dyscyplina / 145

8. Praca jeńców wojennych / 146

9. Zasoby pieniężne jeńców wojennych / 150

10. Stosunki jeńców wojennych ze światem zewnętrznym / 152

11. Stosunki jeńców wojennych z władzami / 155

11.1. Skargi jeńców wojennych na warunki ich życia w niewoli /155

11.2. Przedstawiciele jeńców wojennych / 156

12. Sankcje karne i dyscyplinarne (postanowienia wspólne) / 159

13. Sankcje dyscyplinarne / 162

14. Postępowanie sądowe / 166

15. Zakończenie niewoli / 170

15.1. Bezpośrednia repatriacja i leczenie szpitalne w kraju neutralnym (w trakcie działań wojennych) / 170

15.2. Zwolnienie i repatriacja jeńców wojennych po zakończeniu działań wojennych / 174

16. Centralne i Krajowe Biuro Informacji o jeńcach wojennych / 175

17. Zgony jeńców wojennych / 176

18. Jeńcy wojenni i rosyjska agresja na Ukrainę – przykład naruszania i przestrzegania standardów traktowania jeńców wojennych / 178

18.1. Rosyjscy jeńcy wojenni pod kontrolą Ukrainy / 178

18.2. Ukraińscy jeńcy wojenni pod kontrolą Rosji / 182

18.3. Przykład wykorzystania dronów w procesie poddania się żołnierzy rosyjskich / 184

Wybrana literatura do rozdziału V / 188

Rozdział VI

Status i traktowanie osób cywilnych / 193

1. Status osób cywilnych zgodnie z IV Konwencją genewską i I Protokołem dodatkowym / 193

2. Status osoby cywilnej w orzecznictwie Międzynarodowego TrybunałuKarnego ds. Zbrodni w b. Jugosławii / 195

3. Bezpośredni udział osób cywilnych w działaniach zbrojnych / 198

4. Traktowanie osób cywilnych / 202

4.1. Zasada ochrony osób cywilnych / 202

4.2. Czasowy zakres zastosowania IV Konwencji genewskiej / 204

4.3. Ogólna ochrona ludności przed niektórymi skutkami wojny / 206

4.4. Postanowienia IV Konwencji genewskiej wspólne dla terytoriów stron w konflikcie i terytoriów okupowanych / 211

4.5. Cudzoziemcy – osoby chronione na terytorium jednej ze stron w konflikcie / 213

4.6. Terytoria okupowane – uregulowania IV Konwencji genewskiej oraz IV Konwencji haskiej / 216

4.7. Zasady traktowania internowanych osób cywilnych / 227

4.8. Obrona cywilna i jej rola / 230

Wybrana literatura do rozdziału VI / 234

Rozdział VII

Cele wojskowe i dobra cywilne /  237

1. Definicja celu wojskowego i obiektu cywilnego / 237

2. Cele wojskowe z natury / 239

3. Cele wojskowe ze względu na przeznaczenie / 239

4. Cele wojskowe ze względu na użycie / 240

5. Cele wojskowe ze względu na rozmieszczenie / 240

6. Kontrowersyjne i szczególne przypadki / 241

6.1. Mosty / 241

6.2. Wycofujące się siły zbrojne / 241

6.3. Policja / 242

6.4. Systemy podwójnego użycia, np. zapewniający elektryczność dla wojska i ludności cywilnej / 242

6.5. Cywilne stacje telewizyjne i radiowe / 242

6.6. Siedziby rządowe / 243

6.7. Głowa państwa / 243

6.8. Fabryki produkujące broń, w których pracują osoby cywilne / 243

6.9. Ludzkie (żywe) tarcze / 244

Wybrana literatura do rozdziału VII / 246

Rozdział VIII

Metody i środki prowadzenia działań zbrojnych / 247

1. Podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych dotyczące ograniczenia metod i środków walki / 247

1.1. Zakaz powodowania niepotrzebnego cierpienia i nadmiernego okrucieństwa / 247

1.2. Zasada rozróżniania / 248

1.3. Zasady prowadzenia działań zbrojnych / 249

2. Umowy i inne akty międzynarodowe odnoszące się do metod i środków walki / 250

3. Ograniczenia dotyczące środków walki / 253

3.1. Rodzaje broni i amunicji zakazane w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego / 253

3.2. Ograniczenia w używaniu broni dozwolonej / 262

3.3. Zakazy i ograniczenia dotyczące metod prowadzenia działań zbrojnych / 269

4. Prawne aspekty wojny morskiej – metody i środki walki / 280

5. Zbrodnie wojenne dotyczące zakazanych metod i środków walki – Statut MTK / 286

Wybrana literatura do rozdziału VIII / 287

Rozdział IX

Konflikty zbrojne o charakterze niemiędzynarodowym / 291

1. Wspólny artykuł 3 / 291

2. II Protokół dodatkowy z 1977 roku / 293

2.1. Materialny zakres zastosowania / 293

2.2. Osobowy zakres zastosowania i humanitarne traktowanie / 294

2.3. Traktowanie osób pozbawionych wolności / 295

2.4. Gwarancje sprawiedliwego procesu / 297

2.5. Ranni, chorzy i rozbitkowie oraz ochrona personelu medycznego i duchownego / 298

2.6. Ochrona medycznych formacji (szpitali) i środków transportu oraz znak rozpoznawczy / 299

2.7. Poszukiwania / 300

2.8. Ochrona ludności cywilnej i dóbr cywilnych / 300

3. Inne akty prawne mające zastosowanie do niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych / 302

4. Erozja podziału na międzynarodowe i niemiędzynarodowe konflikty zbrojne / 303

5. Studium MKCK na temat zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego / 305

Wybrana literatura do rozdziału IX / 307

Rozdział X

Udział dzieci w konfliktach zbrojnych / 309

1. Zakaz bezpośredniego udziału dzieci w konfliktach zbrojnych / 309

2. Status prawny tzw. dzieci-żołnierzy / 313

3. Ewakuacja dzieci / 316

4. Orzeczenie MTK w sprawie Lubangi / 317

5. Paryskie zasady i wytyczne dotyczące dzieci związanych z siłami zbrojnymi lub grupami zbrojnymi z 2007 roku / 319

Wybrana literatura do rozdziału X / 321

Rozdział XI

Ochrona dóbr kultury w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 323

1. Zasada ogólna / 323

2. Podstawowe akty prawnomiędzynarodowe dotyczące ochrony dóbr kultury / 323

3. Regulamin haski i IX Konwencja haska z 1907 roku / 324

4. Konwencja haska z 1954 roku / 325

4.1. Pojęcie dóbr kulturalnych / 325

4.2. Ochrona dóbr kulturalnych w rozumieniu Konwencji haskiej / 326

5. Międzynarodowy znak ochrony dóbr kulturalnych / 327

6. Ochrona specjalna dóbr kulturalnych / 329

7. Ochrona wzmocniona – II Protokół do Konwencji haskiej / 331

8. I Protokół do Konwencji haskiej z 1954 roku / 334

9. I Protokół dodatkowy z 1977 roku / 334

10. II Protokół dodatkowy z 1977 roku / 335

11. Odpowiedzialność karna za naruszenia ochrony dóbr kultury / 336

Wybrana literatura do rozdziału XI / 338

Rozdział XII

Ochrona środowiska naturalnego w czasie konfliktu zbrojnego / 341

1. Zasada ogólna / 341

2. ENMOD / 342

3. I Protokół dodatkowy z 1977 roku / 344

4. Różnice między ENMOD a I Protokołem dodatkowym / 345

5. Inne ważne instrumenty prawnomiędzynarodowe / 346

6. Niemiędzynarodowe konflikty zbrojne / 347

7. Kazus Iraku – niszczenie szybów naftowych w Kuwejcie (1990–1991) / 350

Wybrana literatura do rozdziału XII / 351

Rozdział XIII

Neutralność w międzynarodowym konflikcie zbrojnym / 353

1. Konwencje haskie V i XIII / 354

2. Neutralność wojenna a Karta Narodów Zjednoczonych / 360

3. Neutralność a agresja Rosji na Ukrainę / 362

Wybrana literatura do rozdziału XIII / 364

Rozdział XIV

Mechanizmy wdrażania i kontroli przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 367

1. Wprowadzenie / 367

2. Poszczególne środki kontroli przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 369

2.1. Mocarstwa opiekuńcze / 369

2.2. Działalność substytutów (MKCK i innych bezstronnych organizacji humanitarnych) / 374

2.3. Międzynarodowa Komisja dla Ustalania Faktów (MKUF) / 378

2.4. Śledztwo / 381

2.5. Doradcy prawni w siłach zbrojnych / 382

2.6. Współpraca z ONZ / 383

2.7. Upowszechnianie międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych / 385

Wybrana literatura do rozdziału XIV / 387

Rozdział XV

Odpowiedzialność karna za zbrodnie międzynarodowe / 391

1. Konwencje genewskie i Protokoły dodatkowe do nich / 391

2. Konwencje haskie / 393

3. Traktat wersalski i „farsa lipska” / 394

4. II wojna światowa oraz procesy norymberski i tokijski / 395

5. Międzynarodowe trybunały karne ad hoc – MTKJ i MTKR / 399

6. Międzynarodowy Trybunał Karny / 403

7. Trybunały mieszane / 412

8. Karanie sprawców zbrodni wojennych popełnianych podczas niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych / 414

Wybrana literatura do rozdziału XV / 416

Rozdział XVI

Powiązanie pomiędzy prawem międzynarodowym praw człowieka a międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych / 423

1. Różnice między prawami człowieka a międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych / 423

2. Podobieństwa między prawami człowieka a międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych / 424

3. Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ – lata 60. i 70. XX wieku / 424

4. Orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości / 426

5. Mechanizm derogacji z konwencji praw człowieka / 427

Wybrana literatura do rozdziału XVI / 428

Aneks – wykaz aktów prawnych w kolejności chronologicznej / 431

- Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych
- Bezpieczeństwo ludzkie ludów tubylczych w Arktyce na przykładzie Samów. Wybrane zagadnienia
- Wprowadzenie do polityki zagranicznej państw członkowskich ASEAN
- Wymuszone zaginięcia. Wybrane zagadnienia
- Genocide in the Jurisprudence of the ad hoc International Criminal Tribunals
- Budowanie pokoju a bezpieczeństwo ludzkie - wzajemne relacje