Bezpieczeństwo ludzkie ludów tubylczych w Arktyce na przykładzie Samów. Wybrane zagadnienia

Samowie – lud tubylczy zamieszkujący północ Norwegii, Szwecji, Finlandii i Rosji, kiedyś i niekiedy wciąż nazywanych przez innych niewłaściwie Lapończykami. Przedmiotem badań w ramach monografii jest bezpieczeństwo ludzkie oraz zagrożenia dla tychże w kontekście Arktyki analizowane na przykładzie konkretnej grupy, a mianowicie ludu tubylczego Samów. Zagadnienia analizowane w niniejszej rozprawie mają charakter wybiórczy, ale oddający istotę tytułowej problematyki. Ogrom zagadnień i wątków zmusił autorkę do zawężenia tematyki, stąd podtytuł. Celem początkowym niniejszych badań jest przegląd i systematyzacja poglądów na temat bezpieczeństwa ludzkiego oraz charakterystyka tej koncepcji, jak również koncepcji\pojęcia ludu tubylczego. Celem autorki jest zdefiniowanie bezpieczeństwa ludzkiego oraz wskazanie jego specyfiki w kontekście Arktyki, co jest szczególnie wyraźne w przypadku zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeństwa ludzkiego w tym regionie. Mają one zdecydowanie specyficzny charakter, dlatego badaczka w dużej mierze skupia się na takich zagrożeniach wynikających ze zmian klimatu. Kolejny cel obejmuje wskazanie elementów koniecznych terminu lud tubylczy. Ten cel można określić jako eksploracyjny i opisowy zarazem.

Na problem badawczy tej pracy składa się wskazanie komponentów bezpieczeństwa ludzkiego i odniesienie ich do ludu tubylczego Samów. Główne pytanie badawcze brzmi więc następująco: czy bezpieczeństwo ludzkie Samów jest wystarczające? Szczegółowe pytania badawcze odnoszą się do pięciu kwestii:
₋ jaka jest specyfika bezpieczeństwa ludzkiego w Arktyce?
₋ jakie są formy samostanowienia Samów?
₋ czy uprawnienia przyznane instytucjom reprezentującym Samów są adekwatne?
₋ co zrobić, aby poprawić tę sytuację?
₋ czy ludy tubylcze mają prawo do takiego samego samostanowienia jak inne ludy?

„Pani Agnieszka Szpak podjęła się niezwykle trudnego zadania zanalizowania sytuacji prawnej, politycznej, społecznej i ekonomicznej społeczności Samów w Arktyce. Złożoność badań wiąże się z dwoma problemami. Pierwszym jest ich podmiot: lud odseparowany geograficznie i klimatycznie od reszty świata. […] Drugim problemem są kwestie definicyjne i instrumenty analizy. Z obu dylematów badawczych wybrnęła bardzo dobrze, proponując czytelnikowi ciekawą lekturę. […] książka jest nowatorska, doskonale udokumentowana i w pełni zasługuje na publikację”.

Z recenzji wydawniczej prof. dr hab. Grażyny Michałowskiej

Wstęp / 7

Rozdział I. Ludy tubylcze – definicja i cechy charakterystyczne. Instytucje międzynarodowe zajmujące się ludami tubylczymi / 19
1. Próby stworzenia definicji ludów tubylczych i cechy charakterystyczne tych ludów / 19
2. Samowie – lud tubylczy Arktyki / 41
3. Instytucje międzynarodowe zajmujące się sprawami ludów tubylczych / 50

Rozdział II. Geneza i koncepcja bezpieczeństwa ludzkiego / 57
1. Pojęcie bezpieczeństwa, bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa międzynarodowego / 58
2. Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa / 66
3. Geneza bezpieczeństwa ludzkiego / 69
4. Bezpieczeństwo ludzkie – przegląd definicji i elementy koncepcji / 78

Rozdział III. Zagrożenia dla bezpieczeństwa ludzkiego Samów w Arktyce / 93
1. Natura a kultura: ochrona środowiska naturalnego Arktyki oraz zachowanie kultury i tożsamości kulturowej Samów / 96
1.1. Zagrożenia związane ze zmianami klimatu / 96
1.2. Zagrożenia związane z hodowlą reniferów / 102
1.3. Zagrożenia dla bezpieczeństwa ekologicznego / 113
1.4. Odmowa praw Samów do ich ziem i rozwoju oraz rola ludów tubylczych w zachowaniu bioróżnorodności / 116
1.5. Pozostałe zagrożenia / 131
2. Normatywne podstawy roli ludów tubylczych w walce ze zmianami klimatu / 132

Rozdział IV. Samostanowienie i autonomia Samów – niezbędny element bezpieczeństwa ludzkiego / 141
1. Prawo do samostanowienia i kwestia secesji / 141
2. Samostanowienie ludów tubylczych, w tym Samów / 148
2.1. Formy autonomii / 159
2.2. Parlamenty Samów i inne formy samorządności Samów / 165
3. Ochrona i rozwój języka Samów / 178
4. Prawa Samów do ich ziem i zasobów naturalnych / 182

Zakończenie / 197

Bibliografia / 207
Zbiory dokumentów, leksykony i słowniki / 207
Dokumenty (w kolejności chronologicznej) / 207
Orzecznictwo międzynarodowe i decyzje różnych organów międzynarodowych / 211
Monografie i podręczniki / 214
Artykuły i rozdziały w pracach zbiorowych / 216
Raporty i studia / 228
Źródła internetowe / 230
Varia / 233

Human Security of Indigenous Peoples in the Arctic. The Sami Case. Selected Issues. Summary / 235

Agnieszka Szpak