„Officium a rationibus”. Studium z dziejów administracji rzymskiej w okresie pryncypatu

Fenomen istnienia wielkich imperiów, w tym Cesarstwa Rzymskiego, cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem uczonych. Do dziś nie do końca rozpoznane pozostaje zagadnienie funkcjonowania administracji rzymskiej w okresie pryncypatu. Kolejnym pokoleniom badaczy przychodzi zmierzyć się z pytaniami, jak były zorganizowane struktury administracyjne tak rozległego imperium, w jakim sposób było ono zarządzane, kim byli urzędnicy cesarscy i jakie posiadali kompetencje.

Książka „Officium a rationibus”. Studium z dziejów administracji rzymskiej w okresie pryncypatu została poświęcona urzędowi „a rationibus” („do spraw rachunkowości/od rachunków”), głównej centralnej instytucji zarządzającej finansami wczesnego Cesarstwa Rzymskiego, oraz urzędnikom, którzy piastowali to stanowisko. Studium to nie tylko prezentuje jeden z najważniejszych elementów administracji wczesnego Cesarstwa, lecz także daje cenny wgląd w funkcjonowanie tejże administracji jako całości.

Urząd „a rationibus”, choć opisywany przez uczonych już od XIX wieku, do dziś nie doczekał się osobnego opracowania monograficznego. Odkrywane i publikowane niemal każdego roku źródła epigraficzne, a także potrzeba reinterpretacji tych dobrze już znanych źródeł (głównie narracyjnych) oraz narosłych w historiografii opinii, skłaniają do nowego spojrzenia na funkcjonowanie „officium a rationibus” w okresie pryncypatu.

Podziękowania / 7
Wprowadzenie / 9
Historia i stan badań nad officium a rationibus / 14

Część I. Dzieje officium a rationibus

Rozdział 1. Officium a rationibus. Zagadnienia metodologiczne i historiograficzne / 33
Problemy metodologiczne. Wybrane kwestie / 33
Reichsfinanzministerium. Nieścisłości terminologiczne w refleksji nad officium a rationibus / 44
Funkcjonowanie officium a rationibus w administracji rzymskiej. Kontrowersje historiograficzne / 55
Geneza kontrowersji. Officium a rationibus w stukturze „kancelarii cesarskiej” czy poza nią? / 59
Pierwszy ekwicki procurator a rationibus za panowania Hadriana? / 69
Biurokratyczna i niebiurokratyczna wizja officium a rationibus 72

Rozdział 2. Kompetencje officium a rationibus i jego pozycja w administracji finansowej / 99
Centralna administracja finansowa. Patrimonium i fiscus / 99
Officium a rationibus od Anthemusa do M. Antoniusa Pallasa / 135
„Tobie jedynemu zawierza się zarządzanie skarbcem cesarskim”. Interpretacja Stat., Silv. 3, 3, 85–105 oraz konteksty / 150
A rationibus/rationalis. Rozważania nad tytulaturą i reformą officium / 191
Appendix I. Tytulatura głównych urzędników ekwickich a rationibus w porządku chronologicznym / 224
„Nierówna kolegialność” w officium a rationibus. Kontrowersje wokół pozycji administracyjnej wyzwoleńców cesarskich / 226
Kariery ekwickich urzędników a rationibus. Kwestia „specjalizacji” / 246

Część II. Urzędnicy a rationibus. katalogi prozopograficzne

Rozdział 1. Urzędnicy a rationibus / 281
Uwagi wstępne / 281
Liberti Augusti a rationibus od Augusta do Domicjana / 284
Equites a rationibus od Trajana do Karakalli / 305
Liberti Augusti a rationibus w II wieku / 378
Struktura officium a rationibus. Niżsi rangą urzędnicy (tabularii, proximi, adiutores) / 381
Servi et liberti Augusti a rationibus. Niżsi rangą urzędnicy o nieznanej funkcji / 388

Zakończenie / 397
Bibliografia / 403
Aneks (zdjęcia inskrypcji) / 455
Summary / 473
Indeks autorów współczesnych / 481
Indeks postaci historycznych / 493
Indeks rzeczowy / 503

Karol Kłodziński