Znaczenie filozofii Oświecenia. Człowiek wśród ludzi

Oświecenia nie byłoby bez zwrotu w stronę rozumu, a ten nie jest żadną ideą, lecz własnością nader pospolitą – już sto lat wcześniej René Descartes powiadał, że nikt nie uskarża się na jego brak. Osiemnastowieczni filozofowie bodajże po raz pierwszy problematyzują owo nikt, pytając o rozum dzieci, „dzikich”, sawantów, geniuszy, wynalazców, szaleńców, ba – kobiet (dziewczynek, dziewcząt), aktualnych i przyszłych matek „rodu ludzkiego”, a nie tylko o „rozum ludzki”. Ma on zresztą wiele postaci – common sense, zdrowy rozum (rozsądek), „chłopski rozum”, rozum praktyczny, czysty, spekulatywny itd., a także granicę, którą jest utrata rozumu lub zmysłów. Zawsze jednak objawia się wśród ludzi, pośród ludzkich spraw, bez względu na to, czy aktualnie należymy do jakiejś wspólnoty, czy – jak w pewnym momencie Robinson Crusoe albo Denis Diderot – zostaliśmy z niej czasowo wyłączeni. Epoka rozumu, jak zwykło się w skrócie charakteryzować „optymistyczne” Oświecenie, dostrzegała i eksponowała jego faktyczność i jednostkowość – rozum jest zawsze i tylko czyjąś dyspozycją – nie tracąc przy tym z oczu innej jego niezbywalnej cechy: powszechności. Wszystko może nas dzielić – pochodzenie, język, religia, płeć, zamożność, zdrowie, wykształcenie czy upodobania, lecz taki sam i ten sam jest mój i twój rozum.

Tom prezentuje wyniki badań nad filozofią Oświecenia prowadzonych w wielu ośrodkach naukowych w kraju. Tym, co łączy wszystkie pomieszczone w nim teksty, jest zwrócenie uwagi na oświeceniowe rozumienie społecznej natury człowieka. Autorzy przedstawiają jej różne aspekty: od funkcjonowania instytucji służących prowadzeniu i upowszechnianiu badań naukowych, przez osiemnastowieczne projekty edukacyjne, kształtowanie się ówczesnych gustów estetycznych i znaczenie przykładane do języków narodowych, aż po społeczny wymiar medycyny. Prace te nie tylko ukazują, jak bardzo złożony jest obraz Oświecenia, ale też przypominają, że depozytariuszami opiewanego w tej epoce rozumu jesteśmy my – poszczególni ludzie, a jego funkcjonowanie wymaga istnienia rozmaitych łączących nas więzi.

Wprowadzenie / 7

Zdzisław Jerzy Czarnecki
Odkrywanie świata historycznego – odmienność drog: „L’epoque des Lumieres” i „Aufklarung” / 11

Mirosław Żelazny
Podstawy Kantowskiej filozofii Oświecenia / 33

Marian Skrzypek
Czy Staszic był utopistą? / 43

Andrzej Ostrowski
Renesans, czyli co po Oświeceniu rosyjskim? / 75

Przemysław Gut
Radykalne Oświecenie i nowoczesność / 91

Jerzy Kopania
Teologia naturalna La Mettriego / 103

Sabina Kruszyńska
Jeana-Jacques’a Rousseau „religia l’amour de soi” / 129

Tomasz Kupś
Radykalizacja filozofii religii w poźnych pismach Kanta / 149

Anna Tomaszewska
W stronę radykalnego Oświecenia: uwagi o religii według Spinozy i Kanta / 167

Stanisław Janeczek
Komisja Edukacji Narodowej a „Wielka Encyklopedia Francuska” / 187

Włodzimierz Tyburski
Polska myśl oświeceniowa o szkolnej edukacji etycznej / 197
Joanna Usakiewicz
Antyk, greka, łacina... „c’est demode”? Oświecenie wobec tradycji starożytnych Grekow i Rzymian / 211

Zbigniew Pietrzak
Rola i znaczenie towarzystw naukowych w kształtowaniu nauk przyrodniczych i filozofii przyrody w XVII i XVIII wieku / 225

Adam Grzeliński
John Locke i The Royal Society of London / 255

Barbara Grabowska
Oświeceniowy model wychowania na przykładzie „Original Stories” Mary Wollstonecraft / 279

Krzysztof Wawrzonkowski
Dobre towarzystwo – rozwoj smaku estetycznego w dobie Oświecenia / 295

Przemysław Spryszak
Joseph Butler i Francis Hutcheson o benewolencji i jej bezinteresowności / 307

Marta Szymańska-Lewoszewska
Pojęcie wspolnoty i jej dobra w Jonathana Swifta rozważaniach o Irlandii w „Listach kupca sukiennego” (1724–1725) / 339

Dariusz Juruś
Alternatywne ekonomie Oświecenia / 357

Damian Leszczyński
Okultystyczne źrodła oświeceniowej antropologii / 369

Maria Nowacka
Oświecenie wobec szczepień ochronnych / 385

Jolanta Żelazna
„Nie-rozum” w karbach wiedzy? Medycyna i filozofia / 409

Barbara Grabowska

Adam Grzeliński

Jolanta Żelazna