Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia

„Danuta Kowalewska stawia sobie ambitny cel ustalenia miejsca i funkcji motywów magicznych i astrologicznych w literaturze polskiego oświecenia, a w konsekwencji weryfikacją zbanalizowanych sądów o jednostronnym i zdecydowanie krytycznym stosunku wieku świateł do magii i astrologii, przejawiającym się między innymi walką przedstawicieli oświecenia z tzw. zabobonami. Intencja ta rysuje się bardzo przejrzyście we wszystkich częściach opiniowanej książki. Praca oparta została na analizie utworów osadzonych w kontekście historycznym i teologicznym i dotyczy zasadniczo oświecenia, ale odwołuje się również do tradycji antycznych, Biblii oraz do literatury polskiej epok poprzedzających wiek świateł, zwłaszcza pierwszej połowy XVIII stulecia. Przez całą pracę przewija się wątek komparatystyczny. Autorka sygnalizuje »miejsca zbliżeń« dawnych pisarzy polskich i europejskich".

„Autorka rozprawy konsekwentnie odsłania panoramę tekstów, postaw i przemyśleń ludzi polskiego oświecenia na temat duchowości oraz materii magii. [...] Swoje rozważania przedstawia na szerokim tle kulturowym, co niewątpliwie wzbogaca pracę i nic zawęża jej problemów do kwestii wyłącznie literackich. Pojawia się wykorzystywana przez pisarzy XVIII wieku tematyka opętania, paktu z diabłem, wiary w istnienie duchów nieczystych i ich ingerencja w świat ludzki".

Wstęp / 9

Rozdział I. Wstępne ustalenia
1. Pole terminologiczne / 13
2. Próba typologii / 15
3. Teorie magii / 23

Rozdział II. Magia i czary przed oświeceniem. Tradycje antyczne i staropolskie
1. Dzieje magii / 27
Magia babilońsko-egipska / 30
Magia grecko-rzymska / 33
Magia i czary w średniowieczu / 44
Nauki tajemne w renesansie i baroku / 53

Rozdział III. Filozof w magicznym świecie. O Diable w swojej postaci Jana Chryzostoma Bohomolca
1. Jan Chryzostom Bohomolec - pisarz, teolog, Jezuita / 69
2. „Pogromca wampirów". Autor Diabla w oczach współczesnych i potomnych / 75
3. Diabeł w swojej postaci / 78
„Szatan cudu uczynić nie może" - kompetencje demona / 85
Potyczki z demonem. Opętanie i egzorcyzm. Pakt z diabłem / 91
Mit sabatu / 95
Magowie i czarownice - wspólnicy i służebniczki diabła? /  100
Antysuperstycyjny charakter rozprawy / 107

Rozdział IV. O upiorach i wilkołakach
1. Upiór, wampir, strzyga / 117
Źródła wampiryzmu i likantropii / 119
W kręgu dyskusji o upiorach / 121
Portret wampira / 129
Neutralizacja i profilaktyka / 137
Literackie potyczki z wampirami / 140
2. Wilkołaki powinowaci wampirów / 148
Gra w wilkołaka. Wilkołactwo jako motyw literacki / 155

Rozdział V. Magia i duchy. O strachach i problemach „nadprzyrodzonej" komunikacji
1. Kim są duchy? Definicje i wyobrażenia / 161
Pojęcie ducha w oświeceniu / 161
Skąd się biorą duchy?/  164
W kręgu dyskusji teoretycznych / 167
Duchy jako problem teologiczny. Czarownica z Endor / 173
Posłańcy z zaświatów. Problem dusz czyśćcowych / 177
2. Literackie spotkania z duchami / 184
Duchy zamkowe / 184
Fantomy i mistyfikacje / 189
O duchach z przymrużeniem oka / 202

Rozdział VI. „Czarnoksiężniczej sztuki dziwowisko". Poeci oświecenia w świecie czarów, cudów i zabobonów
1. Jak opisywać zjawiska nadprzyrodzone? Słowa-klucze / 207
2. Książę biskup, czarownica i nekromanta / 211
 Elementy modelowania wizerunku czarownicy / 214
3. Czarownica i urodziwy profesor / 221
4. Czarownica, diabeł i mesmerysta / 224
5. Magowie i nekromanci / 231
6. Magia w służbie Erosa i Hymena / 232
Pod patronatem Hekate, Astolda / 237
Magia oczu / 239
„Zemsta mię wreszcie kląć uczy..."/ 244
7. „Czary to, moście państwo, czary!" Czary i cuda mniemane / 247
„Powietrzne cudo, balon Montgolfiera"/ 249
Cud elektryczny / 252
8. Rekwizyty magiczne / 253
Magiczne rekwizyty w diagnostyce i terapii / 254
Magiczne zwierciadło / 264

Rozdział VII Astrologia i prognostyki w oświeceniu
1. Pole terminologiczne / 267
2. Typy astrologii. Astrologia wróżbiarska / 268
3. Teoria astrologii / 272
4. Dzieje astrologii / 273
Astrologia w Polsce / 280
5. Fenomen kalendarza / 282
Krytyka kalendarzy w oświeceniu / 295
6. Miłość, kalendarz i małżeństwo / 298
7. W niebo wpatrzeni... W poszukiwaniu miejsca i roli człowieka we Wszechświecie / 306
8. Astrologia w krzywym zwierciadle. Krytyka i obrona astrologii w oświeceniu / 309
9. Motywy astrologiczne w literaturze okolicznościowej i politycznej / 319
10. W świecie znaków wróżebnych / 326
„Nie znasz, co kabaliczna potrafi figura" / 326
Proroctwo / 330
Ominą / 331
„Są dwie bramy, jak mówią, Snu..." / 336

Zakończenie / 343
Bibliografia / 357
Summary / 373
Resume / 377
Indeks osób / 381

Danuta Kowalewska