„Jonasz w brzuchu wieloryba”. Czesław Miłosz wobec nowoczesności

Starotestamentowa opowieść o proroku Jonaszu połkniętym przez morskiego potwora, do której Czesław Miłosz nawiązywał w Ziemi Ulro, doskonale obrazuje problematyczność jego własnej sytuacji poznawczej – aktywnego uczestnika dziejów nowoczesnych, a zarazem ich świadka czy sędziego. Miłosz to poeta nieustannie skoncentrowany na tym, by wypowiedzieć, nazwać i poddać analizie swe egzystencjalne uwikłanie w nowoczesność, w której na co dzień żyje, która go otacza, a nawet w pewnym sensie atakuje i prowokuje. Problematyka nowoczesności, choć tak różnorodna, wieloznaczna i pełna aporii, zajmuje więc stałe miejsce w światopoglądzie noblisty.

Autorka prezentowanej monografii, przyjmując za punkt wyjścia swych analiz szerokie rozumienie kategorii nowoczesności jako formacji kulturowej o określonym zapleczu filozoficzno-światopoglądowo-cywilizacyjnym, stara się ukazać, jak ewokowana przez nią problematyka została sfunkcjonalizowana w egzystencjalnym doświadczeniu noblisty, jak się przejawia i jaki ma status w jego refleksji nad wiekiem XX. Poszczególne rozdziały, oświetlając skomplikowaną relację między światopoglądem noblisty a doświadczaną przezeń współczesnością, odtwarzają wewnętrzną dynamikę krystalizowania się Miłosza refleksji nad nowoczesnością. Są próbą zrekonstruowania właściwego poecie rozumienia nowoczesności poprzez wskazanie najistotniejszych rejestrów problemowych, oryginalnie przezeń aktualizowanych i przekształcanych na gruncie literatury. Ukrytym tłem wszystkich zabiegów interpretacyjnych pozostaje dla autorki pytanie o to, czy można wskazać stałe prawidłowości, które każdorazowo projektują i strukturalizują przebieg samookreśleń Miłosza wobec nowoczesnej epoki na poszczególnych etapach jego artystycznej biografii. A jeśli tak, to czy można widzieć w nich przesłankę jedności jego światopoglądu? I wreszcie – jak wyjaśnić epistemologiczny paradoks „bycia Miłoszem”, czyli nie tylko podmiotem zanurzonym w nowoczesnym uniwersum, lecz także twórcą konstruującym własne narzędzia do opisywania oraz diagnozowania swojej epoki, tj. wykorzystującym problematykę nowoczesności jako matrycę rozumienia siebie i świata.

Wykaz skrótów

Wstęp
„Jonasz w brzuchu wieloryba”. Nowoczesność jako kategoria problemowa w refleksji Czesława Miłosza nad XX wiekiem
„Doświadczenie nowoczesne” według Miłosza. Sposób konstruowania przez poetę desygnatu nowoczesności
Przesłanka jedności światopoglądu poety i propozycja jej opisu

Rozdział 1. Zatrute owoce nowoczesności. Kulturowy sens tragicznych dziejów XX-wiecznej Europy w refleksji Zygmunta Baumana, Ágnes Heller i Czesława Miłosza
Autorefleksyjny potencjał pojęcia „nowoczesności”
Kryzys. Drugie imię nowoczesności?
Prawda Zagłady prawdą o nowoczesności. Dwugłos Baumana i Heller
Kultura europejska w stanie oskarżenia
Miłosza rozprawa z nowoczesnością
Coda

Rozdział 2. Szklane domy i słowo poety
„Dwudziestowieczność”, czyli esencja nowoczesności
Sztuka wobec idei nowoczesności: od romantyków do Peipera
Miłosz-żagarysta i uścisk z nowoczesnością
„Pośrodku zmilitaryzowanego kraju…” Świadomość w imadle dziejów
Pytania zadawane samemu sobie
Sztuka, która chce być samoświadomością epoki
Nowy język i stary problem
Wstydliwe sumienie poety

Rozdział 3. Z prądem nowoczesności i przeciw niej. Artystyczna samoświadomość „wczesnego” Czesława Miłosza
„To co pisałem…” Imaginarium epoki w poetyckich juweniliach Miłosza
Spojrzenie artysty
Widz, który staje się sędzią
„Dziwne” pokolenie widzów

Rozdział 4. „Czciciele wspaniałego zwierzęcia w człowieku”. Wątek krytyki protestantyzmu jako element refleksji Czesława Miłosza o kryzysie kultury europejskiej w świetle
Legend nowoczesności
Od utopii do Apokalipsy
Podejrzane dziedzictwo Lutra
Nowoczesny pelagianizm a nihilizm nowoczesności
Przeciwnik, który demaskuje walczącego
Zatrute owoce

Rozdział 5. „Wojna peloponeska” Czesława Miłosza. O zakamuflowanej dyskusji z tyrtejskim etosem w Zdobyciu władzy
Nieoczywiste greckie reminiscencje
Od historycznego faktu do historiozoficznej metafory
Miłosz-powieściopisarz jako polski Tukidydes…
Tyrteusze narodowej wyobraźni
Arystokraci ducha skazani na zagładę
Każdy jest historykiem samego siebie

Rozdział 6. Dwie dusze poety albo nieoczywista apologia rozpaczy.
Duchowość kontra wizja technologicznego raju nowoczesności w Górach Parnasu
Miłosz podszyty Witkacym i Dostojewskim?
Literatura jako broń przeciw rozpaczy
Kostium przyszłościowej wizji
Chrześcijaństwo po nietzscheańsku odmienione
Nieczytelne znaki nieznanej siły
Pragnienie, które jest spełnieniem
Moc ze słabości
Grzywa Samsona

Nota bibliograficzna
Bibliografia
Summary
Indeks osób

Konrad Zych

Magdalena Bauchrowicz-Kłodzińska