Ekstaza, horror, solidarność. Wymiary bezosobowości w prozie Clarice Lispector

Książka jest poświęcona prozie najwybitniejszej dwudziestowiecznej pisarki brazylijskiej, Clarice Lispector (1920–1977). Przyjęte w niej ramy teoretyczne odwołują się do stosowanego przez Roberta Esposita pojęcia „biopolityki afirmatywnej” – ujmowanego tutaj w dyskusji z Michelem Foucaultem i Giorgiem Agambenem, przy jednoczesnym uwzględnieniu głosów autorów takich jak Mircea Eliade, Anthony Giddens i Agata Bielik-Robson. Perspektywa ta wiąże się z postulatem ponownego przemyślenia i dowartościowania „bezosobowości”, pojęcia zasadniczego dla zrozumienia antropologicznych, metafizycznych, etycznych i politycznych implikacji dzieł Lispector. Główną tezą stawianą przez autora jest stwierdzenie, że w pisarstwie brazylijskiej autorki – od kronik prasowych, przez opowiadania, po najważniejsze książki, takie jak Pasja według G.H. – zawiera się złożona i konsekwentnie rozwijana wizja antropologiczna, w której główne miejsce zajmuje podwójny „klincz” – ontologiczny i etyczny – między osobowością i bezosobowością. Jednostka ludzka jest skazana w tej wizji na osobowy sposób istnienia, odseparowujący ją od własnej ontologicznej esencji i wikłający ją w metafizyczną winę, jednak wszelkie próby przezwyciężenia tej kondycji – jakkolwiek często ekstatyczne – wikłają ją na powrót w winę innego rodzaju i wystawiają jednostkę na horror istnienia poza kulturowymi „dyspozytywami”, paraliżując jednocześnie możliwość działania w świecie. W książce prześledzone zostały przedstawienia opisanego klinczu w dziele Lispector, sytuujące go zarówno w planie jednostkowej egzystencji, jak i w planie wspólnotowo-politycznym. Analizując kreślone przez Lispector perspektywy (niemożliwego) wyjścia poza ten klincz, autor zwraca szczególną uwagę na kryptoteologiczny wymiar pisarstwa Brazylijki, widoczny w wątkach mistycznych oraz mesjańskich, wywodzących się z tradycji żydowskiej.

Wstęp / 11
Nieznana, uwielbiana, „udomowiona” / 11
Przedmiot badań: tematyka bezosobowości / 25

Część I
Bezosobowość jako istnienie poza dyspozytywem osoby
Rozdział 1. Dyspozytyw / 33
Dyspozytyw w filozofii Michela Foucaulta / 33
Człowieczeństwo jako dyspozytyw według Clarice Lispector / 36
Dyspozytyw jako gwarant bezpieczeństwa ontologicznego / 38
Rozdział 2. Pojęcie osoby i jego historia / 45
„montaż ludzki” jako synonim „dyspozytywu osoby” / 45
Rzymska kategoria osobowości prawnej jako dyspozytyw władzy / 46
Teologiczne źródła rozumienia osoby jako maski / 48
Persona jako określenie statusu ontologicznego człowieka / 50
Rozdział 3. Poza dyspozytywem osoby / 53
Przejście od krytyki dyspozytywu do poszukiwania rzeczywistości bezosobowej / 53
Giorgia Agambena projekt przekształcenia „nagiego życia” w „mesjaniczną resztkę” / 57
Roberta Esposita postulat etyki bezosobowościowej / 67

Część II
Tematyka bezosobowości w literaturze XX wieku
Rozdział 4. Depersonalizacja w prozie modernistycznej / 79
Rozdział 5. Fernando Pessoa: odpodmiotowienie i abulia / 83
Rozdział 6. Hermann Hesse: przez wielość ku jedności / 93
Rozdział 7. Bezosobowość w modernizmie brazylijskim / 97
Pierwsza faza modernizmu brazylijskiego: lata 1922–1930 / 97
Druga faza modernizmu brazylijskiego: lata 1930–1945 / 101
Trzecia faza modernizmu (1945–1964) i okres dyktatury (1964–1985) / 105
Kariera pisarska Clarice Lispector / 108
Biograficzne źródła mesjańskiego mistycyzmu Clarice Lispector / 112
Dziedzictwo judaizmu w pisarstwie Lispector / 113
Mistycyzm w pisarstwie Lispector / 117
Mesjanizm w pisarstwie Lispector / 120

Część III
Bezosobowość według Clarice Lispector
Rozdział 8. Cele analizy / 133
Rozdział 9. Telefon jako metonimia dyspozytywu / 135
Rozdział 10. Osoba jako dyspozytyw / 145
Uczłowieczenie jako wygnanie z bytu / 145
Bycie „osobą” jako przezwyciężenie bezosobowości / 153
Życie ludzkie jako dialektyka personalizacji i depersonalizacji / 156
Rozdział 11. Życie płodowe i niemowlęce jako stan bezosobowy /161
Embrion i stan prenatalny jako figury bezosobowości / 161
Doskonała teraźniejszość niemowlęcia / 164
Udomowienie jako proces pochwytywania dziecka, zwierzęcia i Boga / 171
Rozdział 12. Dojrzewanie jako wyłanianie się osoby z bezosobowego tła / 179
Rozdział 13. Bezosobowość jako treść kryzysu wieku dojrzałego / 189
Dom jako dyspozytyw gwarantujący bezpieczeństwo ontologiczne / 189
Przestrzeń roślinna jako obraz stanu bezosobowości / 195
Bezosobowość jako uwolnienie od społecznych ról i przejaw piękna / 202
Bezosobowość jako horror. Lispector w świetle Jądra ciemności / 211
Rozdział 14. Bezosobowość jako przedmiot doświadczenia ascetyczno-mistycznego / 225
Przejście od „ja” ku nicości w Pasji według G.H / 226
Metaforyka warstwowości / 230
Metaforyka uwodzenia: spojrzenie nagiego życia / 234
Rozdział 15. Etyka bezosobowości / 251
Życie biologiczne jako przedmiot obrzydzenia / 251
Polityczność nagiego życia w pisarstwie Clarice Lispector / 260
Spotkanie z karaluchem: etapy procesu / 267
Solidarność / 277
Literackie badanie możliwości „biopolityki afirmatywnej” / 279
Bezosobowość mesjańska? / 287

Bibliografia / 295
Summary / 309
Indeks osób / 313

Wojciech Sawala