Obrzędowość pogrzebowa w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu. Funeral Rituals in the Chełmno-Dobrzyń Zone in the Early Middle Age

Oddajemy do rąk Państwa dziewiąty tom serii Mons Sancti Laurentii – syntetyczne opracowanie pióra doktora Jacka Bojarskiego, który podjął się próby wyjaśnienia kwestii obrzędowości pogrzebowej w północno-zachodniej części strefy chełmińsko-dobrzyńskiej, z uwzględnieniem całej złożoności tego zagadnienia (…). Książka – dobrze przemyślana pod względem swojej struktury i podejmowanych tematów, solidnie osadzona w realiach źródłowych – bez wątpienia wpisuje się w główny nurt studiów archeologicznych poświęconych tej sferze kultury duchowej Słowian. Sformułowane w niej wnioski pozwalają lepiej zrozumieć procesy społeczno-kulturowe w przedlokacyjnym Chełmnie oraz zinterpretować jego regionalne i ponadregionalne znaczenie.

Fragment tekstu Od redakcji

Od redakcji (Wojciech Chudziak) / 15

1. Wstęp / 17
1.1. Cel i problematyka pracy / 17
1.2. Zakres przestrzenny i chronologiczny / 19
1.3. Układ pracy / 19
1.4. Podstawy źródłowe pracy / 20
1.5. Podstawy chronologii cmentarzysk strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 23

2. Stan badań nad wczesnośredniowiecznymi zwyczajami funeralnymi Słowian północno-zachodnich / 67
2.1. Wizje zaświatów na podstawie źródeł historycznych, etnografi cznych i archeologicznych / 67
2.2. Chrystianizacja praktyk pogrzebowych / 76
2.2.1. Chrześcijański model zaświatów / 76
2.2.2. Przemiany w obrzędach pogrzebowych pod wpływem chrześcijaństwa / 80
2.3. Wczesnośredniowieczne praktyki pogrzebowe jako rytuał przejścia / 85

3. Stan badań nad cmentarzyskami w strefi e chełmińsko-dobrzyńskiej / 91
3.1. Uwagi wstępne / 91
3.2. Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Kałdusie – stanowiska 1, 2 i 4 / 92
3.2.1. Stan opracowań materiałów źródłowych z Kałdusa / 92
3.2.2. Stanowisko 1 / 93
3.2.3. Stanowisko 2 / 109
3.2.4. Stanowisko 4 / 117
3.3. Cmentarzyska strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 123
3.3.1. Bydgoszcz-Łoskoń, stan. 383 / 123
3.3.2. Bydgoszcz-Zamczysko, stan. 114 / 124
3.3.3. Gruczno, gm. Świecie, stan. 1 i 2 / 125
3.3.4. Gruczno, gm. Świecie, stanowisko 3 / 149
3.3.5. Grudziądz-Rządz, gm. Grudziądz, stanowisko 4 / 149
3.3.6. Krusze-Osiek, gm. Warlubie, stanowisko 1 / 150
3.3.7. Małe Czyste, gm. Stolno, stanowisko 20 / 152
3.3.8. Marianki, gm. Rypin, stanowisko 1 / 153
3.3.9. Napole, gm. Kowalewo Pomorskie, stanowisko 6 / 154
3.3.10. Osieczek, gm. Książki, stanowisko 3 / 157
3.3.11. Pień, gm. Dąbrowa Chełmińska, stanowisko 9 / 159
3.3.12. Starorypin, gm. Rypin, stanowisko 6 / 162
3.3.13. Szabda-Cegielnia, gm. Brodnica, stanowisko 1 / 164
3.3.14. Topolno, gm. Pruszcz, stanowisko 1 / 166
3.3.15. Cmentarzyska bez lokalizacji / 167

4. Cmentarzyska jako źródła poznania zwyczajów pogrzebowych / 171
4.1. Topografia cmentarzysk / 171
4.1.1. Uwagi wstępne / 171
4.1.2. Lokalizacja cmentarzy w relacji do obiektów kultu / 175
4.1.3. Cmentarze na tle sieci osadniczej / 179
4.1.4. Lokalizacja cmentarzysk w relacji do środowiska przyrodniczego / 186
4.2. Wielkość / 190
4.2.1. Uwagi wstępne / 190
4.2.2. Powierzchnia nekropoli ze strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 192
4.3. Rozplanowanie i układ jam grobowych / 194
4.3.1. Społeczne i kulturowe uwarunkowania organizacji przestrzeni cmentarzysk – ujęcie modelowe / 194
4.3.2. Rozplanowanie i układ grobów na cmentarzyskach w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej / 199
4.4. Wielkość i orientacja jam grobowych / 213
4.4.1. Kałdus, stanowiska 1, 2 i 4 / 213
4.4.2. Pozostałe cmentarzyska ze strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 220
4.5. Konstrukcje grobowe / 222
4.5.1. Uwagi wstępne / 222
4.5.2. Konstrukcje grobowe na cmentarzyskach w Kałdusie / 225
4.5.2.1. Obstawy (typ I) / 225
4.5.2.2. Trumny z dranic (typ II) / 230
4.5.2.3. Trumny drążone w kłodzie (typ III) / 232
4.5.2.4. Trumny-skrzynie (typ IV) / 234
4.5.2.5. Groby komorowe – problem definicji i genezy / 235
4.5.3. Konstrukcje kamienne / 239
4.5.4. Dodatkowe zabezpieczenia pochówku (całuny i gwoździe) / 242
4.5.5. Konstrukcje grobowe na pozostałych cmentarzyskach strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 245
4.6. Układ zmarłych w grobach / 248
4.6.1. Orientacja zmarłych względem stron świata / 248
4.6.1.1. Uwagi wprowadzające / 248
4.6.1.2. Orientacja zmarłych na cmentarzyskach w Kałdusie / 250
4.6.1.3. Orientacja zmarłych na pozostałych cmentarzyskach strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 260
4.6.2. Ułożenie zmarłych / 262
4.6.2.1. Cmentarzyska w Kałdusie / 262
4.6.2.2. Pozostałe cmentarzyska ze strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 271
4.6.3. Pochówki nietypowe / 273
4.6.3.1. Zła śmierć i strach czy wina i pokuta? – problem niezwyczajnych zmarłych w nietypowych grobach / 273
4.6.3.2. Nietypowe pochówki na cmentarzyskach w Kałdusie / 277
4.6.3.3. Nietypowe pochówki na pozostałych cmentarzyskach strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 294
4.6.4. Pochówki podwójne (wspólne) i zwielokrotnione (dokładane) / 295
4.6.4.1. Po śmierci osobno czy razem – wprowadzenie w problematykę / 295
4.6.4.2. Groby podwójne i zwielokrotnione na cmentarzyskach w Kałdusie / 298
4.6.4.3. Groby podwójne i zwielokrotnione z innych cmentarzysk strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 317
4.7. Przedmioty w grobach / 319
4.7.1. Wyposażenie czy dar – aksjologiczny wymiar obdarowywania zmarłych / 319
4.7.2. Wyposażenie grobów na stanowiskach 1, 2 i 4 w Kałdusie / 323
4.7.2.1. Ozdoby i części ubioru / 323
4.7.2.2. Broń i elementy uzbrojenia / 355
4.7.2.3. Narzędzia, naczynia i przedmioty codziennego użytku / 359
4.7.2.4. Obol zmarłych / 382
4.7.2.5. Przedmioty o charakterze apotropeicznym i dewocjonalia / 386
4.7.2.6. Dary specjalne – żywność i napoje / 389
4.7.3. Wyposażenie grobów w aspekcie chronologicznym i przestrzennym / 391
4.7.4. Społeczne uwarunkowania wyposażania zmarłych we wczesnośredniowiecznym zespole osadniczym in Culmine / 395
4.7.5. Wyposażenie grobów na cmentarzyskach szkieletowych strefy chełmińsko-dobrzyńskiej / 403
4.7.5.1. Uwagi wstępne / 403
4.7.5.2. Ozdoby i części stroju / 405
4.7.5.3. Broń i elementy uzbrojenia / 414
4.7.5.4. Narzędzia / 415
4.7.5.5. Dary specjalne – obol zmarłego i przystawki grobowe / 418
4.7.6. Wyposażanie zmarłych w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej na tle porównawczym – próba podsumowania / 420

5. Zmiany w obrzędowości pogrzebowej w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej na przestrzeni wczesnego średniowiecza / 425
5.1. Uwarunkowania kulturowe, polityczne i religijne a geneza inhumacji w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej / 425
5.2. Między pogaństwem a chrześcijaństwem. Przemiany zwyczajów pogrzebowych w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu / 433

6. Podsumowanie / 443

Summary / 447
Bibliografia / 453
Spis stanowisk archeologicznych wchodzących w skład zespołów osadniczych związanych z cmentarzyskami omawianymi w pracy / 483

Aneks
Katalog źródeł (Violetta Stawska, Jacek Bojarski, Alicja Drozd-Lipińska, Arkadiusz Koperkiewicz, Tomasz Kozłowski, Wojciech Chudziak)
I. Zestawienie grobów – ze stanowiska 1 w Kałdusie (badania 2005, 2010–2011, 2014–2015) / 491
II. Zestawienie grobów ze stanowiska 2 w Kałdusie (badania 2003–2006, 2008, 2013–2014) / 505
III. Plany / 541
IV. Tablice / 557
V. Fotografie / 589

Jacek Bojarski