Europejskie zbiory iluzjonistycznych scenerii teatralnych – dziedzictwo docenione? Perspektywa konserwacji zapobiegawczej

Impulsem do podjęcia tematyki stanowiącej treść niniejszej książki były powzięte przed laty badania zbioru zabytkowych, tradycyjnych dekoracji scenicznych w teatrze Marii Antoniny w Trianon, w Wersalu. W rezultacie eksploracją zostało objętych kilkanaście zachowanych europejskich zbiorów dekoracji teatralnych – od 2. połowy XVIII wieku po lata 20. wieku XX, głównie pochodzących z teatrów dworskich. Jest wśród nich kilka niemieckich, francuskich, czeskich, bogate zbiory szwedzkich teatrów królewskich, zbiór norweski i belgijski oraz jedyny zachowany zbiór polski. W problematykę książki wprowadza przedstawienie scenerii teatralnych tworzących tzw. wystawy sceny włoskiej (tj. tradycyjnej), wychodzące od genezy, typologii, prezentacji niegdysiejszego bogactwa tych szczególnych obiektów malarstwa iluzjonistycznego. Nakreślony został proces budzenia się świadomości ich znaczenia i miejsca w dziedzictwie kulturowym. Sytuacja, w jakiej obecnie znajdują się zachowane, poddane badaniom zbiory dekoracji teatralnych, została przedstawiona na podstawie ewaluacji ich stanu oraz dokonanego audytu konserwatorskiego – ewaluacji warunków oraz zagrożeń ich dalszego trwania. Zarazem przedstawione treści posłużyły prezentacji metody służącej tego rodzaju ewaluacjom czy „ocenom ryzyka” – przydatnej w obszarze konserwacji zapobiegawczej wszelkich zbiorów i pozwalającej uzyskać obiektywny punkt odniesienia oraz miarodajne przesłanki do tworzenia konserwatorskich projektów.

Wprowadzenie / 9

Część I. Zabytkowe dekoracje teatralne – ich koncepcja, rodzaje, wyraz plastyczny i losy
1. Geneza i rozwój „sceny włoskiej” i jej iluzjonistycznej malarskiej oprawy / 17
2. Typologia elementów dekoracji / 27
3. Rodzaje iluzjonistycznych malarskich opraw scenicznych / 40
4. Rola oświetlenia w kształtowaniu iluzji wystawy sceny włoskiej – ogólny zarys od XVI do końca XIX wieku / 55
5. Zabytkowe dekoracje teatralne w Europie – dziedzictwo utracone a zachowane / 63
Wystawy sceny włoskiej w teatrach publicznych a szanse ich zachowania / 63
Zbiory iluzjonistycznych dekoracji z teatrów prywatnych – utracone i zachowane / 66
6. Percepcja malarskich dekoracji scenicznych – ewolucja postaw i dostrzeżenie wartości / 78

Część II. Zachowane zbiory malarskich dekoracji scenicznych – w perspektywie konserwacji zapobiegawczej
1. Zbiory iluzjonistycznych dekoracji sceny włoskiej i czynniki współcześnie warunkujące ich zachowanie / 96
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Łańcucie / 96
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Czeskim Krumlovie / 104
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Litomyšlu / 111
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Ludwigsburgu / 117
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Gotha / 123
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Meiningen / 129
Zbiory dekoracji teatru Marii Antoniny w Wersalu / 135
Zbiory dekoracji teatru dworskiego Ludwika-Filipa w Compiegne / 146
Zbiory dekoracji teatru dworskiego w Fontainebleau / 151
Zbiory dekoracji przenośnego teatru dworskiego Ludwika-Filipa w Eu / 158
Zbiory dekoracji królewskich teatrów dworskich w Drottningholm / 162
Zbiory dekoracji teatru miejskiego w Halden / 173
Zbiory dekoracji teatru miejskiego w Kortrijk / 179
2. Charakterystyczne zniszczenia zabytkowych dekoracji teatralnych i ich przyczyny – stan zachowanych zbiorów / 186
Czynniki determinujące podatność na niszczenie – uwarunkowania materiałowe a tradycyjny tryb użytkowania / 186
Rodzaje zniszczeń i stan zachowanych elementów dekoracji / 189
Zniszczenia części konstrukcyjnych i podłoża dekoracji / 190
Zniszczenia warstw leżących na płóciennym i drewnianym podłożu dekoracji / 197
3. Problem przechowywania zbiorów zabytkowych dekoracji teatralnych w czasach obecnych / 205
Warunki klimatyczne i oświetleniowe / 205
Stosowane obecnie metody przechowywania malarskich dekoracji scenicznych / 209
4. Ewaluacja warunków i zagrożeń zachowanych zbiorów / 221
Metodyka ewaluacji / 224
Podsumowanie ewaluacji i wnioski – diagnoza, zalecenia i strategie działania / 237
Zalecenia, proponowane strategie i hierarchia działań / 243
5. Możliwości optymalizacji i rozwoju współcześnie stosowanych sposobów przechowywania / 245
6. Kwestie aktualnego udostępniania zbiorów malarskich scenerii teatralnych w ujęciu konserwacji zapobiegawczej / 248

Podsumowanie / 255
Bibliografia / 259
Nazwy zbiorów dekoracji teatralnych użyte w tekście i instytucje nimi zarządzające / 280
Summary. European collections of stage scenery sets – an appreciated heritage? The perspective of preventive conservation / 281

Elżbieta Szmit-Naud