Historia naturalna. Tom IV: Ziołolecznictwo. Księgi XX–XXVII

Tekst, wstęp, przekład i komentarz – Ireneusz Mikołajczyk

Czwarty już tom Historii naturalnej Pliniusza, liczący osiem ksiąg, został w całości poświęcony ziołolecznictwu. Wraz z księgą XX rozpoczyna się przegląd roślin wykorzystywanych jako lekarstwa, a więc różnych warzyw i roślin aromatycznych. W księdze XXI została naszkicowana, w sposób nieco pobieżny i pozostawiający miejsce na pewne dygresje, kategoria botaniczna, którą współcześnie trudno zapewne uznać za odrębną kategorię, a mianowicie kwiaty wykorzystywane do splatania wieńców. W księdze XXII mówi się o roślinach, na których dobroczynne właściwości należy zwrócić uwagę, a po kilku informacjach o otrzymywanych z nich nalewkach następuje powrót do wątku wieńców. Księgę XXIII wypełnia opis środków leczniczych pochodzących z drzew uprawnych. Jest ona ściśle związana z następną księgą, w której wymieniono i omówiono lekarstwa otrzymywane z drzew dziko rosnących. Księga XXIV dzieła Pliniusza bardzo dobrze ukazuje przenikanie się pojęć naukowych, przesądów i praktyk magicznych, które zapewne towarzyszyły rozwojowi hellenistycznej botaniki roślinnej, a jej struktura jest bardzo skomplikowana. Księga XXV jest kontynuacją części botanicznej Historii naturalnej i zdecydowanie jest jedną z obszerniejszych części encyklopedii Pliniusza, podkreślającą znaczenie w kulturze starożytnej związku ziemi z człowiekiem. Okazuje on bowiem naturze bezgraniczny podziw, niemal zachwyt, a jej niezwykłemu dziełu składa nieustanny hołd. Ton tego uwielbienia natury bardziej lub mniej wyeksponowany stopniowo narasta w kolejnych księgach. Poświęcone są one opisowi spontanicznie rosnących ziół leczniczych, które natura wspaniałomyślnie oferuje ludzkości bez konieczności ich uprawy, oraz wykazowi chorób. Księga XXVI rozpoczyna nowy sposób prezentacji. Teraz rośliny będą wymieniane i opisywane w odniesieniu do ich możliwości wykorzystania w chorobach, które atakują różne części organizmu ludzkiego. Uwzględnione zostały główne choroby każdego organu i najskuteczniejsze na nie środki lecznicze. Pojawia się propozycja środków leczniczych, zwykle precyzyjnie określonych pod względem składników, dawek, metod ich przygotowania i stosowania. Księga XXVII jest ostatnią księgą rozległej summae botanicae Pliniusza. W porządku alfabetycznym – co jest również odejściem od stosowanego do tej pory przez Pliniusza schematu, mającego być może w ten sposób ożywić monotonną wyliczankę – przedstawiono dziesiątki produktów, hojnie oferowanych przez naturę człowiekowi jako pomoc w walce z wszelkimi dolegliwościami, które go dotykają. Z wywodów zawartych we wspomnianych księgach wyłania się obraz starożytnego świata dręczonego nieskończoną liczbą schorzeń, ofiar najróżniejszych i podstępnych chorób, często przewlekłych, i ludzi walczących z nimi wszelkimi dostępnymi środkami.

Od Tłumacza

Wykaz skrótów dzieł cytowanych / 7
Wstęp / 9
1. Botanika w dziele Pliniusza / 9
2. Ogólny przegląd treści poszczególnych ksiąg / 11
3. Choroby występujące w encyklopedii Pliniusza / 24
4. Wybrana literatura / 30

Historia naturalna
Księga XX / 41
Księga XXI / 163
Księga XXII / 263
Księga XXIII / 351
Księga XXIV / 439
Księga XXV / 539
Księga XXVI / 633
Księga XXVII / 719

Przypisy do Księgi XX / 799
Przypisy do Księgi XXI / 815
Przypisy do Księgi XXII / 829
Przypisy do Księgi XXIII / 839
Przypisy do Księgi XXIV / 849
Przypisy do Księgi XXV / 859
Przypisy do Księgi XXVI / 871
Przypisy do Księgi XXVII / 881

Indeks osób / 889
Indeks nazw geograficznych i etnicznych / 895
Indeks nazw roślin / 901
Indeks nazw astronomicznych / 933
Indeks nazw wiatrów / 935
Indeks miar i wag / 937

Gajusz Pliniusz Sekundus