Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku

W monografii Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku Tomasz Kalniuk przygląda się mitowi organizującemu kulturę ludową w życiu codziennym i świątecznym jej przedstawicieli, koncentrując uwagę na dzieciach i starcach. Wybór ten jest nieprzypadkowy. W kulturze ludowej traktowano ich bowiem w sposób najbliższy ujęciu mitycznemu, rodzącemu postawy ambiwalentne charakteryzujące świat „obcych”. Z jednej strony byli oni typowymi przedstawicielami własnej społeczności, z drugiej natomiast jednostkami wyróżnionymi spośród „swoich”. Ich społeczna i gospodarcza marginalizacja, m.in. ze względu na nieproduktywny wiek, spotykała się z mityczną – sakralizującą waloryzacją. Dzieci i starcy umieszczeni w grupie „obcych” ilustrują wówczas zasady funkcjonowania światopoglądu mitycznego przypisywanego chłopstwu z przełomu wieku XIX i XX, a rozpiętego pomiędzy „swoim” i „obcym”.

Wykaz skrótów / 9
Wprowadzenie / 11

Rozdział pierwszy
Mityczny wymiar kultury w perspektywie kultury ludowej / 19
1.1. Mit i tradycja ludowego świata / 19
1.2. Kultura ludowa – kultura „inna” / 24
1.3. Prerogatywy mitu / 27
1.4. Życie i śmierć w obrzędowości ludowej oraz w myśleniu mitycznym / 32
1.4.1. Z sacrum krainy śmierci do życia pośród ludzi / 33
1.4.2. Ze śmierci wśród ludzi do sacrum nowego życia / 42
1.5. Świat mityczny w folklorze / 47

Rozdział drugi
Społeczny i kulturowy status dzieci oraz starców na wsi polskiej przełomu XIX i XX wieku w świetle materiałów etnograficznych i historycznych / 53
2.1 Dzieciństwo i starość – między rzeczywistością a mitem / 53
2.2. Dzieci w życiu wiejskiej społeczności / 57
2.3. Sakralny wymiar wiejskiego dziecka / 69
2.4. Starcy w kulturze ludowej / 78

Rozdział trzeci
Dzieciństwo i starość w kontekście piśmiennictwa ludowego (chłopskich pamiętników, wspomnień, listów) / 95
3.1. Piśmiennictwo ludowe (chłopskie) jako świadectwo historyczne i etnologiczne / 95
3.2. Dzieciństwo i starość w przykładach piśmiennictwa chłopskiego drugiej połowy XIX i początku XX wieku / 100
3.2.1. Tomasza Skorupki Kto przy Obrze temu dobrze (wspomnienia spisane w 1932 r.) / 100
3.2.2. Jana Słomki Pamiętnik włościanina z 1912 roku / 105
3.2.3. Stanisława Pigonia Z Komborni w świat (wspomnienia z dzieciństwa z 2. połowy XIX wieku) / 116
3.2.4. Listy Władysława Orkana jako zapis sytuacji wiejskich dzieci i starców (do 1. połowy XX wieku) / 120
3.2.5. Pamiętniki chłopów / 126
3.2.6. Życie wiejskich dzieci i starców w świetle piśmiennictwa ludowego / 135
3.2.6.1. Życie wiejskiego dziecka / 135
3.2.6.2. Życie wioskowego starca / 147
3.3. Chłopskie piśmiennictwo jako dokument społeczny / 150

Rozdział czwarty
Dzieci oraz starcy w perspektywie folkloru polskiego (zapisanego w XIX i na początku XX wieku) / 153
4.1. Folklor jako świadectwo historyczne i świadectwo kultury / 153
4.2. Sytuacja dzieci ukazana w folklorze / 158
4.2.1. Dziecko znikąd / 158
4.2.2. Dziecko cudowne i cudownie dane / 164
4.2.3. Dziecko oddane / 168
4.2.4. Dziecko przechwycone / 171
4.2.5. Dziecko demoniczne / 176
4.3. Starcy w folklorze / 181
4.3.1. Starzec boski/demoniczny / 182
4.3.2. Starzec „stamtąd” pochwycony / 184
4.3.3. Starzec darzący / 186
4.3.4. Starzec wydalony/ocalony / 191

Zakończenie / 199
Aneks / 203
Bibliografia / 211
Nota bibliograficzna / 241
Indeks osób / 243

Tomasz Kalniuk