Praktyczne chrześcijaństwo. Studium gdańskich sporów pietystycznych 1692–1703

W obliczu pogłębiającego się kryzysu Kościoła w XVII wieku i coraz częściej diagnozowanej wiary pustej, martwej, wyrosłej najwyraźniej z licznych uchybień w katechizacji, doktrynerskiego wykładu prawd ewangelicznych oraz braku dbałości o wielostronną formację ludzką, pietyzm krzewił innowacyjną myśl o radosnym, „praktycznym chrześcijaństwie”, ufundowanym na autentycznym przeżywaniu wiary i wejściu w żywą relację miłości z Bogiem. Wewnętrzna odnowa, osobiste nawrócenie i ponowne narodzenie w Chrystusie, które propagował, stymulowały do podejmowania świadomych i dojrzałych postaw religijnych, wyrażających się w chrześcijańskiej trosce zarówno o jednostkę, jak i wspólnotę. Celem była uniwersalna aktywizacja i teologizacja laików oraz przejście z wiary wyznawanej do czynnej, do praktykowania religii w sposób zrozumiały i odpowiedzialny.

Niniejsza publikacja ukazuje dyskurs między ortodoksją luterańską a ruchem pietystycznym w zakresie teoretycznej podbudowy i rzeczywistej realizacji praxis devotionis. Jej fundamentem jest opis sporu pietystycznego, jaki w latach 1692–1703 rozgorzał między Philippem Jakobem Spenerem (1635–1705), ówczesnym prepozytem i radcą konsystorza przy kościele św. Mikołaja w Berlinie, a dr. Samuelem Schelwigiem (1643–1715), rektorem Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku, pastorem tamtejszego kościoła Świętej Trójcy i gorliwym obrońcą doktryny luterańskiej.

Wprowadzenie / 11

ROZDZIAŁ I
Dzieje wyznaniowe w XVII-wiecznym Gdańsku. Rys historyczny / 51
1. Gdański Kościół luterański u progu nowej epoki / 51
1.1. Philipp Jakob Spener (1635–1705) /  60
1.2. Dr Samuel Schelwig (1643–1715) /  65
2. Spory pietystyczne w Gdańsku w latach 1692–1703 / 70
2.1. Samuel Schelwig vs. Constantin Schütz / 73
2.2. Samuel Schelwig vs. Philipp Jakob Spener / 85
2.3. Dalsze konsekwencje sporu – podłoże personalne / 101

ROZDZIAŁ II
Duchowość Marcina Lutra / 103
1. Kapłaństwo wszystkich wierzących / 105
2. Modlitwa wspólnotowa i osobista / 107
3. Pismo Święte jako źródło i reguła wiary / 111
4. Muzyka w służbie duchowości / 113

ROZDZIAŁ III
Chrześcijaństwo praktyczne w duchowości pietystycznej / 116
1. Kapłaństwo duchow(n)e wszystkich wierzących i jego implikacje / 116
1.1. Wymiar uniwersalny kapłaństwa i egalitaryzm / 132
1.2. Wychowanie chrześcijańskie w przestrzeni domowej / 135
2. Collegia pietatis / 139
2.1. Rola duchownych / 146
2.2. Uzasadnienie / 148
3. Wzrastanie w wierze jako konsekwencja praxis pietatis. Uwagi na marginesie / 153
4. Czytanie Pisma Świętego / 156
4.1. Kazania biblijne / 170
5. Literatura budująca / 174
5.1. Modlitwa serca a modlitewniki / 178
5.2. Kancjonały / 185

ROZDZIAŁ IV
Praktyka religijna w XVII-wiecznym ewangelicyzmie ortodoksyjnym / 196
1. Samuel Schelwig w walce o fides vera Lutherana / 198
1.1. „Ale wy jesteście rodem wybranym, królewskim kapłaństwem”  (1P 2,9) / 202
1.2. Powaga urzędu kaznodziejskiego Kościoła / 212
1.3. Kontrowersje wokół Collegiów pietatis / 222
1.4. W służbie słowa Bożego / 228

ROZDZIAŁ V
Epilog. Pietyzm w Gdańsku w 1. połowie XVIII wieku / 240
1. Spór o właściwie rozumianą pobożność (1728–1730) / 242
2. Przypadek Pawła Świetlickiego / 245
3. Finał / 249

Uwagi końcowe / 252
Summary. Practical Christianity: a study of the Gdańsk Pietist dispute 1692–1703 / 269
Aneksy / 275
1. Podstawa źródłowa. Wybór tematyczny / 275
2. Wykaz materiału źródłowego do historii sporów pietystycznych w Gdańsku / 283

Bibliografia / 289
1. Materiał źródłowy / 289
2. Literatura przedmiotu / 298
3. Wybór dalszej literatury badawczej / 316
Wykaz ilustracji / 323
Indeks osobowy / 325

Liliana Lewandowska