Rozwój obszarów wiejskich Polski Północnej i Zachodniej oraz Niemiec Wschodnich

Zachodzące współcześnie zmiany polityczne (ustrojowo-systemowe) i gospodarcze (procesy transformacji, integracja z Unią Europejską) wpływają na przestrzenne zróżnicowanie społeczne i gospodarcze obszarów wiejskich. Określenie dynamiki i tendencji przemian oraz wyznaczenie pożądanych kierunków trwałego i zrównoważonego rozwoju wymaga szczegółowego rozpoznania czynników stymulujących i hamującychrozwój społeczno-gospodarczy.

Niniejsza praca stanowi próbę uporządkowania i wyjaśnienia mechanizmu rozwoju społeczno-gospodarczego Polski uwzględniającego indywidualne cechy każdego regionu w porównaniu z krajem sąsiednim, tj. z Niemcami. Celem pracy było ukazanie charakteru, dynamiki i kierunków przemian społecznych i gospodarczych zachodzących na obszarach wiejskich Polski Północnej i Zachodniej oraz Niemiec Wschodnich w okresie przed (2002) oraz po (2010) integracji Polski z Unią Europejską. Ważnym elementem pracy była identyfikacja i ocena oddziaływania czynników zróżnicowania przestrzennego na poziom rozwoju w układzie regionalnym i ponadregionalnym. Praca stara się wypełnić istniejącą lukę w literaturze przedmiotu, w której brakuje kompleksowego opracowania zmian zachodzących w sferze społecznej i gospodarczej, odnoszącego się jednocześnie do polskich i niemieckich obszarów wiejskich.

„Tytuł zapowiada rozprawę jako bardzo interesującą. Można bowiem oczekiwać porównania poziomu rozwoju obszarów wiejskich, które prze ponad sto lat, w tym przez cały wiek XIX, stanowiły tereny jednego organizmu państwowego, a następnie część wschodnia rejonu badań znalazła się, (po I wojnie światowej), w granicach Polski międzywojennej. W ćwierć wieku później kolejna część rejonu badań przyłączona została do Polski w rezultacie II wojny światowej jako tzw. „ziemie odzyskane”. […] Tytuł pracy zapowiada skupienie uwagi na problemach rozwoju obszarów wiejskich, a więc na procesie zmian struktury źródeł utrzymania ludności wiejskiej, odchodzenia od dominacji w tej strukturze rolnictwa na rzecz innych kierunków aktywności zawodowej. […] Dla mieszkańców wsi oznacza to podejmowanie pracy poza rolnictwem na wsi (w najbliższym sąsiedztwie) lub migrację do szybko rozwijających się miast- ośrodków silnie zurbanizowanych. […] Zależności te między procesem zmian na wsi i w mieście powodują, że temat pracy ma charakter interdyscyplinarny, dotyka niezwykle istotnych kwestii końca pewnego porządku społeczno-gospodarczego i kształtowania się nowego. Co więcej, wymienione procesy zlokalizowane zostały na obszarze relatywnie małym, co pozwala obserwować je w sposób „laboratoryjnie czysty”, a więc bez komplikacji”.

Fragment recenzji prof. dr. hab. Andrzeja Rosnera z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk

„Podjęty przez autorkę temat jest niezwykle istotny z poznawczego punktu widzenia. Odnosi się on bowiem do charakterystyki porównawczej obszarów wiejskich wchodzących w skład Polski i Niemiec. Ważny jest również kontekst historyczny, gdyż obszary te prawie w całości przynależały w przeszłości do jednego państwa (Niemiec) w okresie szybkich przemian technologicznych, społecznych, gospodarczych (XIX w.). Poszczególne regiony weszły najpierw w skład odrodzonej II Rzeczpospolitej, a później kolejne, po II wojnie światowej w wyniku postanowień wielkich mocarstw zostały włączone do Polski. Już z tego punktu widzenia jednym z najważniejszych czynników wyjaśniających współczesne zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne wsi powinna być geneza procesów przemian oraz analiza ścieżki rozwojowej”.

Fragment recenzji prof. dr. hab. Marcina Wójcika z Uniwersytetu Łódzkiego

1. WPROWADZENIE 
1.1. Cel pracy, główne problemy badawcze
1.2. Hipotezy badawcze
1.3. Zakres przestrzenny i czasowy pracy
1.4. Założenia metodologiczne pracy
1.5. Konceptualizacja i dobór wskaźników
1.6. Przegląd literatury i materiałów źródłowych

2. TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ OBSZARÓW WIEJSKICH
2.1. Pojęcie i teoria rozwoju obszarów wiejskich
2.2. Miejsce i rola obszarów wiejskich w rozwoju społeczno-gospodarczym
2.2.1. Miejsce i rola małych miast w rozwoju obszarów wiejskich
2.3. Przestrzenne zróżnicowanie obszarów wiejskich
2.4. Rozwój obszarów wiejskich w ujęciu koncepcji teoretycznych
2.4.1. Wielofunkcyjność obszarów wiejskich
2.4.2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich
2.4.3. Paradygmat modernizacji i odnowy obszarów wiejskich
2.5. Modele polaryzacji regionalnej

3. INSTRUMENTY POLITYKI PRZESTRZENNEJ I REGIONALNEJ STYMULUJĄCE KSZTAŁTOWANIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
3.1. Modele i struktura polityki rozwoju obszarów wiejskich UE
3.2. Europejski model rozwoju rolnictwa
3.3. Zintegrowane strategicznie planowanie przestrzenne
3.4. Polityka rozwoju obszarów wiejskich Polski i Niemiec

4. DETERMINANTY ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
4.1. Uwarunkowania historyczne
4.1.1. Zmiany gospodarcze Polski w okresie zaborów oraz dwudziestoleciu międzywojennej
4.1.2. Zmiany gospodarcze Polski i Niemiec po II wojnie światowej
4.1.3. Zmiany polityczno-prawne po zjednoczeniu Niemiec oraz akcesji Polski z Unią Europejską
4.1.4. Zmiany demograficzne Polski i Niemiec po II wojnie światowej
4.2. Uwarunkowania przyrodnicze
4.3. Uwarunkowania przestrzenne
4.4. Uwarunkowania urbanizacyjne

5. PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE DEMOGRAFICZNE
5.1. Dynamika zmian rozmieszczenia ludności i procesy depopulacji i koncentracji oraz ich konsekwencje
5.2. Typologia demograficzna
5.3. Zróżnicowanie w strukturze ludności według płci i wieku
5.4. Migracje i ich rola w kształtowaniu wiejskiego systemu osadniczego
5.5. Ocena poziomu rozwoju demograficznego

6. PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE STRUKTURY ZAWODOWEJ
6.1. Zmiany w strukturze zatrudnienia
6.2. Typologia struktury zatrudnienia
6.3. Zasoby siły roboczej w rolnictwie
6.4. Bezrobocie ukryte
6.5. Zmiany na rynku pracy i problemy bezrobocia

7. PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE GOSPODARKI ROLNEJ
7.1. Kierunki i dynamika przemian w strukturze użytkowania gruntów rolnych
7.2. Dynamika zmian struktury własności i wielkości gospodarstw rolnych
7.3. Dynamika zmian liczby i powierzchni gospodarstw rolnych
7.4. Ocena zmian stosunków własnościowych i wielkościowych
7.5. Zmiany w kierunkach produkcji rolnej
7.5.1. Kierunki produkcji roślinnej
7.5.2. Kierunki produkcji zwierzęcej
7.6. Ocena poziomu rozwoju rolnictwa

8. PRZESTRZENNA RÓWNOWAGA GOSPODARKI (DZIAŁALNOŚĆ POZAROLNICZA)
8.1. Dezagraryzacja obszarów wiejskich
8.2. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju turystyki
8.2.1. Turystyka międzynarodowa na pograniczy polsko-niemieckim
8.2.2. Ocen rozwoju turystyki
8.3. Przestrzenne zróżnicowanie działalności społecznej i usługowej
8.3.1. Rozwój infrastruktury oświatowej
8.3.2. Rozwój ochrony zdrowia
8.4. Ocena poziomu rozwoju infrastruktury społecznej
8.5. Przestrzenne zróżnicowanie przedsiębiorczości
8.5.1. Ocena poziomu rozwoju przedsiębiorczości

9. ZASTOSOWANIE I KONKRETYZACJA MODELU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA PODSTAWIE BADAŃ EMPIRYCZNYCH I PROBABILISTYCZNYCH
9.1. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego
9.1.1. Analiza przestrzennego zróżnicowania konwergencji i dywergencji regionalnej
9.2. Klasyfikacja hierarchiczna obszarów wiejskich na podstawie taksonomicznej metody różnic
9.3. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego Polski i Niemiec w świetle koncepcji teoretyczno-modelowych
9.4. Identyfikacja zależności pomiędzy poziomem rozwoju a składowymi struktury rozwoju
9.4.1. Konkretyzacja modelu regresji liniowej

PODSUMOWANIE
Spis rycin
Spis tabel
Załącznik
Bibliografia
Rural development of North and West Poland and East German (Summary)

____________________________________________________________________________________

1. INTRODUCTION
1.1. Purpose, major research problems
1.2. Research hypotheses
1.3. Spatial and temporal scope
1.4. Methodological assumptions 
1.5. Conceptualization and selection of indicators
1.6. Review of literature and source materials

2. THEORETIC-METHODOLOGICAL BASES OF RURAL RESEARCH
2.1. Concept and theory of rural development
2.2. The role of rural areas in socio-economic development
2.2.1. The role of small towns in rural development
2.3. Spatial diversity of rural areas
2.4. Rural development in terms of theoretical concepts
2.4.1. Multifunctionality of rural areas
2.4.2. Sustainable development of rural areas
2.4.3. Paradigm of modernization and renewal of rural areas
2.5. Models of regional polarization

3. INSTRUMENTS OF SPATIAL AND REGIONAL POLICY STIMULATING THE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS
3.1. Models and structure of EU rural development policy
3.2. European model of agricultural development
3.3. Strategically integrated spatial planning
3.4. Rural development policy of Poland and Germany

4. DETERMINANTS FOR DEVELOPING RURAL AREAS
4.1. Historical conditions
4.1.1. Economic changes in Poland during the partitions and the interwar period
4.1.2. Economic changes in Poland and Germany after the Second World War
4.1.3. Political and judicial changes after the unification of Germany and the accession of Poland to the European Union
4.1.4. Demographic changes in Poland and Germany after the Second World War
4.2. Natural conditions
4.3. Spatial conditions
4.4. Urban conditions

5. SPATIAL DEMOGRAPHIC DIVERSITY
5.1. Population change and processes of depopulation and concentration and their consequences
5.2. Demographic typology
5.3. Diversity of the population structure by sex and age
5.4. Migration and its role of shaping the rural settlement system
5.4.1. Influx of people and its consequences
5.4.2. Outflow of people and its consequences
5.4.3. Migration balance
5.5. Assessment of demographic developments

6. SPATIAL DIVERSIFICATION OF PROFESSIONAL STRUCTURE
6.1. Changes in the structure of employment
6.2. Typology of the employment structure
6.3. Labour forces in the area of agriculture
6.3.1. Participation of family members and hired labour
6.3.2. Density of labour force in agriculture 
6.4. Hidden unemployment 
6.5. Changes on the labour market and unemployment problems

7. SPATIAL DIFFERENCES OF AGRICULTURAL MANAGEMENT
7.1. Directions and dynamics of changes in the structure of agricultural land use
7.1.1. .Changes in the participation of arable land
7.1.2. .Changes in the participation of permanent grassland
7.1.3. .Changes in the participation of permanent crops
7.2. Dynamics of changes in the ownership structure of farms
7.3. Dynamics of changes in the number of farms and in the area of agricultural land in farms
7.3.1. Changes in the structure of farms by size.
7.3.2. Average farm size
7.4. Assessment of changes in ownership and size relationships
7.5. Changes in the directions of agricultural production
7.5.1. Directions of vegetable production
7.5.2. Directions of animal production
7.6. Assessment of the level of agricultural development

8. SPATIAL BALANCE OF ECONOMY (NON-AGRICULTURAL ACTIVITY)
8.1. Rural degradation
8.2. Spatial differentiation of the level of tourism development
8.2.1. International tourism in the Polish-German borderland
8.2.2. Assessment of tourism development
8.3. Spatial differentiation of social and service activities
8.3.1. Development of educational infrastructure
8.3.2. Development of health care
8.3.3. Assessment of the level of social infrastructure development
8.4. Assessment of the level of development of social infrastructure
8.5. Spatial differentiation of entrepreneurship
8.5.1. Assessment of the level of entrepreneurship development

9. APPLICATION AND CONCRETIZATION OF THE RURAL DEVELOPMENT MODEL BASED ON EMPIRICAL STUDY AND PROBABILITY RESEARCH
9.1. Spatial differentiation of the level of socio-economic development
9.1.1. Analysis of the spatial diversity of convergence and regional divergence
9.2. Hierarchical classification of rural areas based on the taxonomic method of differences
9.3. The level of social and economic development of Poland and Germany in the light of theoretical and model concepts
9.4. Identification of the relationship between the level of development and the components of the development structure
9.4.1. Concretization of the linear regression model

Aleksandra Jezierska-Thöle