Teologia polityczna św. Tomasza z Akwinu. Antropologiczno-etyczna interpretacja traktatu "De regno"

Niniejsza książka jest próbą spojrzenia na politykę tak, jak ją widział św. Tomasz z Akwinu, ale też poniższa praca będzie próbą zobaczenia, w świetle jego nauczania, wskazówek moralno-etycznych, jakimi może, nawet powinien kierować się również współczesny mąż stanu. Działanie polityczne jest bowiem przez Akwinatę oceniane jako jedna z najtrudniejszych, ale i najbardziej wzniosłych aktywności człowieka. Widać to choćby po szacunku, z jakim w De regno odnosi się do osób piastujących funkcje publiczne. Politykę cenił bardzo wysoko jako kwintesencje działania moralnego człowieka. To właśnie polityka jako sfera działań człowieka jest przedmiotem zainteresowania Autora, przy czym chce on na nią spojrzeć tak, jak ją widział św. Tomasz. Jest to więc spojrzenie teologiczne - przez pryzmat łaski i wiodące ku perspektywie nadprzyrodzoności, co bynajmniej w De regno nie wyklucza, a wręcz przeciwnie, odwołuje się do bardzo realnego spojrzenia na naturę człowieka i ludzkiej społeczności, w zgodzie z klasycznym już scholastycznym stwierdzeniem, że: „Gratia non tollit, sed perficit naturam". Świat łaski nie tylko, że nie znosi potrzeby dostrzegania wagi rzeczy naturalnych, ale wręcz chce je udoskonalać, uwznioślać. De regno czyli rzecz o ludzkim działaniu, rządzeniu - taki zresztą tytuł nadaje Tomasz w sposób bardzo świadomy swemu dziełu poświęconemu polityce. To właśnie działanie jest tu najistotniejsze dla Akwinaty, o czym zresztą dowiemy się z lektury niniejszego opracowania. Dlatego też jest to studium antropologiczno-etyczne. Taki sposób patrzenia na świat ludzkich odniesień pozwala uniknąć ciasnego schematyzmu i zawiera w sobie pewien dynamizm działania. Działania człowieka, które może współgrać z działaniem samego Boga. Świat polityczny jest bowiem dla św. Tomasza otwarty, także na działanie łaski. W tej i nie tylko tej kwestii Akwinata jest prawdziwym rzecznikiem społeczeństwa otwartego.

Wykaz skrótów / 9

Wstęp / 15

Rozdział I. Źródła moralności społecznej w De regno św. Tomasza z Akwinu / 41
1. Moralność polityczna a natura świata i człowieka / 43
1.1. Polityka - sztuka, która naśladuje naturę / 44
1.2. Doświadczenia epoki / 57
1.3. Doświadczenia osobiste autora De regno / 69
1.4. Historia - magistra vitae / 75
2. Filozofia moralności politycznej / 82
2.1. Uczeń i komentator Arystotelesa / 83
2.2. Stoicy - przejście do moralności chrześcijańskiej / 91
2.3. Prawo jako źródło myśli społecznej i politycznej / 95
2.4. De regno - czy tylko traktat filozoficzny? / 105
3. Ku chrześcijańskiej wizji życia społecznego / 111
3.1. Objawienie Boże jako źródło nauczania społecznego / 112
3.2. Ojcowie Kościoła i tradycja / 121
3.3. Społeczność wierzących jako wzorzec dla społeczności politycznych / 126
3.4. Bóg jako Król królów i Pan panujących / 131

Rozdział II
Moralność działania politycznego / 139
1. O działaniu politycznym według Akwinaty /141
1.1. O czynie politycznym / 142
1.2. Wolność jako konieczny warunek czynu politycznego / 153
1.3. Szczęście jako cel działania politycznego / 163
1.4. O zasadach działania politycznego: cel, który nie uświęca środków, i wybór mniejszego zła / 168
1.5. Realizm środków i czynów jako metoda działania politycznego / 176
2. Cnoty społeczne / 187
2.1. Społeczny wymiar cnoty / 188
2.2. Prymat sprawiedliwości / 199
2.3. Przyjaźń jako najwyższa forma życia społecznego i politycznego / 203
2.4. Inne cnoty i sprawności polityczne / 208
2.5. Wady i grzechy w polityce / 215
3. Servire non dominare / 225
3.1. Władza jako służba / 226
3.2. Rządzenie - służeniem / 228
3.3. Władza - służbą samemu Bogu / 232
3.4. Rządzący - sługą innych ludzi / 235
3.5. W służbie bonum commune / 240

Rozdział III. O systemie sprawowania władzy / 249
1. O właściwy system sprawowania władzy / 250
1.1. Dynamizm, a nie schematyzm / 251
1.2. Pokój jako konieczny warunek uprawiania polityki / 258
1.3. Sprawiedliwość i dobro wspólne jako kryteria wyborów systemowych / 263
1.4. Najlepszy system rządów według De regno / 273
1.5. Optymalny system rządów w całokształcie nauczania Akwinaty / 279
2. O autorytecie politycznym władzy / 284
2.1. Władza i autorytet / 285
2.2. Wola społeczności jako legitymizacja rządzących / 292
2.3. Rola prawa jako źródła władzy / 299
2.4. Bóg - najwyższy autorytet ziemskiej potestas / 305
2.5. O obywatelskim nieposłuszeństwie / 311
3. Portrety władcy / 317
3.1. Bóg jako wzorzec do naśladowania / 318
3.2. Porównania naturalne władców / 324
3.3. Biblijny obraz władających /. 330
3.4. Obraz tyrana w De regno / 333
3.5. O prawdziwy opis życia politycznego / 338

Rozdział IV. Wpływ nauczania społecznego św. Tomasza na kształtowanie się myśli społecznej i politycznej w ciągu wieków / 343
1. Polityczna myśl św. Tomasza a nauczanie społeczne Kościoła / 345
1.1. Schyłek średniowiecza i początek nowożytności / 347
1.2. Odnowa tomistyczna i neotomizm / 351
1.3. Współczesne odwołania do myśli św. Tomasza z Akwinu / 356
1.4. Myśl św. Tomasza w nauczaniu Jana Pawła II / 361
2. Wpływ myśli św. Tomasza na doktryny społeczne i polityczne / 365
2.1. Problematyka recepcji myśli filozoficznej i teologicznej św. Tomasza / 365
2.2. Filozofia społeczna i polityczna okresu renesansu i czasy późniejsze - interpretacje absolutyzujące władzę / 374
2.3. U źródeł demokracji / 381
2.4. Inspiracje dla współczesnej filozofii społecznej i politycznej / 383
3. De regno jako przyczynek do rozważań teologii życia społecznego i politycznego / 390
3.1. Sakralizacja władzy doczesnej / 391
3.2. W obronie prawa naturalnego / 401
3.3. Teologiczne uzasadnienie demokracji / 404
3.4. Współczesne telogiczne próby odczytania społecznej myśli Akwinaty / 410
Zakończenie / 417

Bibliografia / 423
Political Theology of Saint Thomas Aquinas. Anthropological and éthical interpretation of the Treaty De regno. Summary / 443
La teología política de Tomás de Aquino. La interpretación antropológico-etica del tratado De regno. Resumen / 449

Adam Machowski

ks. dr, autor rozprawy doktorskiej zatytułowanej „Polityka jako sztuka życia moralnego. Teologiczno-etyczna interpretacja zasad rządzenia i systemu władzy w świetle traktatu „De regno św. Tomasza z Akwinu", obronionej na UMK w Toruniu w roku 2009, oraz artykułów i publikacji z zakresu: teologii moralnej i katolickiej nauki społecznej oraz filozofii politycznej. Obecnie studiuje filozofię na Uniwersytecie Nawarry w Pampelunie.