Wspomnienia 1896–1945. W wojsku austriackim, w niewoli rosyjskiej, w 5 Dywizji Strzelców na Syberii, w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej i Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie

Wstęp i opracowanie naukowe – Waldemar Rezmer

Wielkie znaczenie dla poznania dziejów Wojska Polskiego we wschodniej Rosji i na Syberii po obaleniu caratu w 1917 r. oraz dla zrozumienia przebiegu wydarzeń na tym obszarze podczas wojny domowej mają wspomnienia osób, które w nich bezpośrednio uczestniczyły. Ich memuary zawierają bowiem masę spostrzeżeń, opisów, charakterystyk i opinii, których badacz nie znajdzie w dokumentach. To właśnie te źródła są w stanie przekazać niepowtarzalną atmosferę tamtych, często bardzo dramatycznych, wydarzeń.

Taką niezmiernie wartościową memuarystyką są wspomnienia Jana Emisarskiego, dedykowane wnukowi Markowi Emisarskiemu, ukończone w Londynie w 1982 r. Chociaż formalnie – chronologicznie – autor opisuje swoje życie i karierę wojskową od dzieciństwa po koniec II wojny światowej, w rzeczywistości priorytetowo potraktował okres 1916–1920, czyli czas pobytu w niewoli rosyjskiej i służby w polskich formacjach wojskowych w Rosji w latach 1917–1920. Interesujące są zwłaszcza opisy walk toczonych na Uralu i na Syberii przez oddziały polskie. Jan Emisarski osobiście brał w nich udział, gdyż był adiutantem 1 Pułku Strzelców wchodzącego w skład syberyjskiej 5 Dywizji Strzelców. Arcyciekawy jest również opis jego przedzierania się w zimie 1920 r. z Krasnojarska do Warszawy, przez Nowonikołajewsk (Nowosybirsk)–Omsk–Wiatkę–Wołogdę do Leningradu, a następnie do Pskowa, skąd przeszedł przez tzw. zieloną granicę na teren kontrolowany przez oddziały łotewskie, a później przez Rygę–Dźwińsk (Dyneburg)–Wilno do stolicy niepodległej Polski.

Żałować należy, że Jan Emisarski pobieżnie zrelacjonował przebieg swojej kariery wojskowej w późniejszym czasie, chociażby w okresie 1938–1940, kiedy był attaché wojskowym RP w Budapeszcie i od września 1939 r. nadzorował ewakuację polskich żołnierzy internowanych na Węgrzech do Polskich Sił Zbrojnych formowanych we Francji i na Bliskim Wschodzie. Niedosyt czytelnik odczuwa, śledząc również dalsze koleje służby ppłk. dypl. Emisarskiego, chociażby w Egipcie, gdzie organizował Legię Oficerską i był najpierw jej dowódcą, później zaś zastępcą dowódcy. Autor wspomnień ogólnikowo potraktował także swoją służbę w Polskich Siłach Zbrojnych w Wielkiej Brytanii w latach 1943–1945.

Wykaz skrótów / 7
Wstęp / 11

Część I
Od 1896 do 1920 r.
1. W wojsku austriackim i w niewoli rosyjskiej / 29
2. W 5 Dywizji Strzelców na Syberii / 45

Część II
W Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej (1920–1939)
1. W Oddziale II Sztabu Generalnego i w Komisji Kontrolnej Ligi Narodów na Litwie (1920–1921) / 79
2. W attachacie w Moskwie (1921–1922) / 91
3. W Wyższej Szkole Wojennej, w linii i sztabach (1922–1938) / 101
4. Attache wojskowy w Budapeszcie (1938–1939) / 111

Część III
W Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie (1940–1945) / 123

Załączniki
Załącznik nr 1. Relacje majora Jana Emisarskiego dotyczące 5 Dywizji Syberyjskiej (październik 1917–początek 1919 r.) / 159
Załącznik nr 2. Apel Posła RP Leona Orłowskiego w Budapeszcie do rodaków przekraczających granicę polsko-węgierską / 187
Załącznik nr 3. Rozkaz nr 1 ppłk. dypl. Jana Emisarskiego, dowódcy Legii Oficerskiej / 189
Załącznik nr 4. Legia Oficerska. Zmiany ewidencyjne – personalne / 191
Załącznik nr 5. Rozkaz dowódcy Legii Oficerskiej płk. Adama Eplera / 193
Załącznik nr 6. Rozkaz oficerski nr 10 dowódcy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego / 195
Bibliografia / 197
Indeks osób / 205

Jan Emisarski