Wstawiennictwo aniołów w Księdze Henocha (1 Hen)

Księga Henocha, która w niniejszej rozprawie będzie często określana mianem Corpus Henochicum bądź 1 Hen, to jeden z najważniejszych dokumentów z kręgu tzw. literatury międzytestamentalnej. Chociaż Księga ta ostatecznie nie znalazła się ani w Biblii hebrajskiej, ani w Biblii chrześcijańskiej, to jednak nie można przecenić jej znaczenia dla wielu żydów Drugiej Świątyni oraz pierwszych chrześcijan. J. H. Charlesworth w kilku punktach podsumowuje doniosłość roli Corpus Henochicum. Po pierwsze, jest to druga co do objętości Księga spośród pseudoepigrafów Starego Testamentu. 1 Hen ustępuje rozmiarami jedynie Księdze Jubileuszów. Po drugie, nie jest to jedna Księga, ale zbiór dzieł, które powstawały na przestrzeni trzech wieków przed Chrystusem i dlatego są bezcennym świadectwem ewolucji myśli żydowskiej na krótko przed nadejściem ery chrześcijańskiej. Po trzecie, te dzieła są odzwierciedleniem teologicznej myśli żydowskiej w czasie największego rozkwitu judaizmu okresu Drugiej Świątyni. Po czwarte, chodzi tu o pisma wspólnoty wykształconych żydów, których poglądy nie zgadzały się z głównym nurtem judaizmu, reprezentowanym i zcentralizowanym w Jerozolimie. Po piąte, omawiana Księga jest świadectwem wzrastającego zainteresowania postacią Henocha. Ten patriarcha wcześniej nie był brany pod uwagę jako ktoś, komu można by przypisać jakieś pseudoepigraficzne pisma. Po szóste, treść Księgi jest odzwierciedleniem wierzeń grup żydowskich, żyjących w pobliżu niektórych większych miast lub wsi starożytnej Palestyny. Innymi słowy, nie mamy tu bynajmniej do czynienia z zapiskami jakiejś marginalnej grupy. Prawdopodobnie grupa Henocha żyła w pobliżu Dan i na zachód od góry Hermon. Po siódme, autorzy stojący za Księgą Henocha są jednymi z najbardziej utalentowanych i charakteryzujących się ogromną erudycją umysłów żydowskich judaizmu okresu Drugiej Świątyni. Po ósme, 1 Hen był bardzo ważną Księgą dla pierwszych chrześcijan, o czym świadczy choćby cytat w Liście Judy (14-15)

Wykaz skrótów / 11
Wstęp / 17

Część I
ANIOŁY W STARYM TESTAMENCIE I W KSIĘDZE HENOCHA (1 HEN)
Rozdział 1
Terminologia angelologiczna w Starym Testamencie /33
1. Anioły – najważniejsze określenia i ich treść / 33
1.1. Posłaniec / 33
1.2. Anioł Jahwe / 34
2. Inne terminy i ich treść / 37
2.1. Mocarze / 37
2.2. Bohaterowie pełni mocy / 38
2.3. Zastęp, armia / 38
2.4. Bogowie, bóstwa / 39
2.5. Synowie Boży / 40
2.6. Sługa / 42
2.7. Sługa / 43
2.8. Mediator, wstawiennik / 43
2.9. Święci / 44
2.10. Czuwający / 46
2.11. Szatan / 48
3. Zastępy aniołów / 51
3.1. Istoty Żyjące / 52
3.2. Cherub/Cherubin / 52
3.3. Serafini / 54
Rozdział 2
Anioły w księdze Henocha (1 Hen) / 57
1. Księga Henocha zagadnienia wstępne / 57
1.1. Pięcioksiąg  / 57
1.2. Podział i treść / 59
1.2.1. Księga Czuwających (1 Hen 1–36) / 60
1.2.2. Księga Przypowieści (1 Hen 37–71) / 64
1.2.3. Księga Astronomiczna (1 Hen 72–82) / 68
1.2.4. Księga Snów (1 Hen 83–90) / 69
1.2.5. List Henocha (1 Hen 91–105) / 72
1.2.6. Apokalipsa Noego (Appendix) / 72
O Narodzinach Noego (1 Hen 106–107) / 72
List Henocha do Metuzalema (1 Hen 108) / 73
1.3. Datacja / 73
1.4. Gatunek literacki / 78
1.5. Postać Henocha / 80
2. Anioły / 85
2.1. Pojęcia / 86
2.1.1. Czuwający / 86
2.1.2. Święci nieba / 88
2.1.3. Zastępy aniołów / 89
Ofanim / 89
3. Obraz aniołów w 1 Hen / 89
3.1. Nauczyciele / 90
3.2. Archaniołowie – Czuwający / 90
3.3. Armia / 93
3.3.1. Przywódcy / przewodnicy gwiazd / 94
Rozdział 3
Definicja anioła / 96
Rozdział 4
Wstawiennictwo / 103
1. Terminologia / 103
2. Znaczenie wstawiennictwa / 104
Wnioski / 106

Część II
ANIOŁY JAKO SPRZYMIERZEŃCY LUDZKOŚCI W KSIĘDZE HENOCHA (1 Hen)
Rozdział 5
Wstawiennictwo archaniołów za ginącą ludzkością / 111
1. Analiza literacka 1 Hen 9:1–11 / 111
2. Komentarz / 139
2.1. Kontekst / 139
2.2. Treść / 140
2.3. Struktura literacka / 142
2.4. Motywy teologiczne / 143
2.4.1. Święte – Świątynia – kontekst kultyczny / 143
2.4.2. Archaniołowie – kapłani / 148
2.4.3. Wstawiennictwo Archaniołów / 154
3. Podsumowanie / 159
Rozdział 6
Wstawiennictwo upadłych czuwających (?) / 164
1. Człowiek versus Czuwający / 164
1.1. Analiza literacka 1 Hen 12:3–13:3 / 165
1.2. Komentarz / 178
1.2.1. Kontekst / 178
1.2.2. Treść / 179
1.2.3. Struktura literacka / 180
1.2.4. Motywy teologiczne / 182
Henoch w niebie / 182
Poruczenie – misja Henocha na ziemi / 185
2. Prawdziwa natura Czuwających / 192
2.1. Analiza literacka 1 Hen 15:1–2 / 193
2.2. Komentarz / 195
2.2.1. Kontekst i treść / 195
2.2.2. Struktura literacka / 196
2.2.3. Motywy teologiczne / 197
Bóg na niebie / 197
Wstawiennictwo / 199
3. Podsumowanie / 202
Rozdział 7
Święci aniołowie i święci ludzie złączeni we wstawiennictwie / 205
1. Analiza literacka 1 Hen 39:3–8 / 205
2. Komentarz / 215
2.1. Kontekst i treść / 215
2.2. Struktura literacka / 217
2.3. Motywy teologiczne / 218
2.3.1. Podróże Henocha do i po niebie / 218
2.3.2. Nowe niebo i nowa ziemia / 219
2.3.3. Sąd / 221
2.3.4. Eschatologia apokaliptyczna / 222
2.3.5. Modlitwa wstawiennicza / 223
3. Podsumowanie / 227
Rozdział 8
„Trzeci głos” – wstawiennictwo wśród „nieprzeliczonych” / 231
1. Analiza literacka 1 Hen 40:1–10 / 231
2. Komentarz / 243
2.1. Kontekst i treść / 243
2.2. Struktura literacka / 246
2.3. Motywy teologiczne / 246
2.3.1. Uwielbienie, czyli liturgia anielska / 246
2.3.2. Ludzie oskarżani / 247
2.3.3. S/szatan(i) – antywstawiennicy / 248
3. Podsumowanie / 252
Rozdział 9
Modlitwa i krew – notizia criminis / 258
1. Analiza literacka 1 Hen 47:1–4 / 258
2. Komentarz / 271
2.1. Kontekst / 271
2.2. Treść i struktura / 273
2.3. Motywy teologiczne / 274
2.3.1. Świątynia i kult – wątki liturgiczne / 274
2.3.2. Sąd / 275
2.3.3. Krew i modlitwa sprawiedliwych – niotitia criminis / 276
2.3.4. Wstawiennictwo Świętych / 277
2.3.5. Sędzia i księgi żyjących / 278
3. Podsumowanie / 280
Rozdział 10
Wstawiennictwo Anioła-skryby / 282
1. Analiza literacka 1 Hen 89:76–77 / 282
2. Komentarz / 284
2.1. Kontekst / 284
2.2. Struktura literacka i treść / 288
2.3. Motywy teologiczne / 290
2.3.1. Anioł-skryba / 290
2.3.2. Mieszkania Pana owiec / 292
2.3.3. Wątki kultyczne / 295
3. Podsumowanie / 296
Rozdział  11
Zachęta – pamiątka – świadectwo / 298
1. Analiza literacka 1 Hen 99:3-5 / 298
2. Komentarz / 303
2.1. Kontekst / 303
2.2. Struktura literacka i treść / 306
2.3. Motywy teologiczne / 307
2.3.1. Dramatyczne obrazy „końca” / 307
2.3.2. Modlitwa i Aniołowie / 309
Modlitwa: ofiara – pamiątka (memorial) / 309
Modlitwa: przypomnienie = dowód / 314
3. Podsumowanie / 318
Rozdział 12
Aniołowie wspominają / 320
1. Analiza literacka 1 Hen 104:1 / 320
2. Komentarz / 322
2.1. Kontekst, struktura i treść / 322
2.2. Motywy teologiczne / 325
2.2.1. Henoch – ku pokrzepieniu serc / 325
2.2.2. Sprawiedliwi / 327
2.2.3. Aniołowie / 330
Wątki kultyczne / 330
Kapłani – wstawiennicy / 330
Pamięć o sprawiedliwych / 331
Wątki jurydyczne / 334
Imiona zapisane w niebie / 335
3. Podsumowanie / 337
Wnioski końcowe / 341

Bibliografia / 359
Indeks / 383
Summary / 403

Dariusz Iwański