Dylematy mózgu. Poznanie i emocje w procesach oceny moralnej

Przestrzenie wiedzy zarezerwowane dotąd dla humanistów są współcześnie coraz odważniej eksplorowane przez przedstawicieli neuronauki. Do śmiałych przedsięwzięć tego typu należy odkrywanie procesów, jakie zachodzą w mózgu człowieka podczas odróżniania dobra od zła.

Monografia ks. dr. Szymona Gołoty, psychologa z Katedry Neuropsychologii Klinicznej Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, podejmuje właśnie to zagadnienie. Autor pokazuje, jak bogata wiedza filozoficzna, biologiczna i psychologiczna na temat procesów oceniania moralnego kształtuje się w dwa odrębne nurty – racjonalistyczny i emotywistyczny. Ponadto podejmuje polemikę z modelem łączącym rozumowanie i emocje na zasadach konfliktu. Wreszcie proponuje własny, oparty na kooperacji, hipotetyczny model relacji pomiędzy procesami rozumowania i emocji w ocenie moralnej.

Książka nie tylko porządkuje wiedzę na temat procesów oceny moralnej, ale także wskazuje nowe możliwości i kierunki dalszych badań. Ostatecznie sugeruje  własne rozwiązanie problemu procesów poznania i emocji w ocenie moralnej. Proponuje, by procesy racjonalne i emocjonalne procesy oceny moralnej opisać w ramach kooperacyjnego modelu sądów moralnych.

Wstęp / 13

ROZDZIAŁ PIERWSZY. Przyjęta perspektywa teoretyczna / 17
Wprowadzenie / 17
1. Określenie problemu / 18
2. Kontekst filozoficzny / 22
2.1. „Dialog” filozofów i naukowców / 22
2.2. Przyjęte założenia naturalistyczne / 24
2.2.1. Naturalizm / 24
2.2.2. Granice wnioskowania naturalistycznego / 29
2.2.3. Natura człowieka / 30
2.2.4. Wyjątkowość człowieka / 32
3. Terminologia / 36
3.1. Moralność i etyka / 36
3.2. Ocena moralna / 39
3.3. Dylemat moralny / 41
Podsumowanie / 43

ROZDZIAŁ DRUGI. Biologiczne podstawy moralności / 45
Wprowadzenie / 45
1. Ewolucja moralności / 47
1.1. Ujęcie darwinowskie / 47
1.2. Ujęcie socjobiologiczne / 49
1.3. Współczesne kontrowersje wokół ewolucji moralności / 57
2. Neurobiologia moralności / 59
2.1. Problem wolnej woli / 59
2.2. Podstawy empatii / 62
2.3. Neuronalne korelaty moralności / 67
Podsumowanie / 71

ROZDZIAŁ TRZECI. Psychologiczne koncepcje procesów oceny moralnej / 73
Wprowadzenie / 73
1. Paradygmat racjonalistyczny / 76
1.1. Rozwój poznania moralnego według Piageta i Kohlberga / 78
1.2. Nurt neo-kohlbergowski – propozycja Jamesa Resta / 90
2. Paradygmat emotywistyczny / 95
2.1. Kwestionowanie podejścia racjonalistycznego w psychologii / 97
2.2. Przełom emotywistyczny Haidta / 103
2.3. Zmysł moralny według Hausera / 105
3. Emocje moralne / 107
Podsumowanie / 110

ROZDZIAŁ CZWARTY. Relacje pomiędzy poznaniem i emocjami w procesach oceny moralnej / 113
Wprowadzenie / 113
1. Konflikt pomiędzy poznaniem a emocjami w ocenie moralnej / 115
2. Wątpliwości wokół konfliktu pomiędzy poznaniem a emocjami – badanie własne / 127
2.1. Tło teoretyczne / 127
2.2. Pytanie badawcze i hipotezy / 130
2.3. Pomiar zmiennych / 131
2.3.1. Pomiar kontroli poznawczej w zakresie hamowania dominującej reakcji / 131
2.3.2. Pomiar kontroli poznawczej w zakresie przełączania pomiędzy równoległymi zadaniami / 132
2.3.3. Pomiar czasu oceny moralnej / 133
2.4. Procedura i organizacja badań / 136
2.5. Opis badanej grupy / 137
2.5.1. Miejsce i specyfika pracy / 137
2.5.2. Wiek / 138
2.5.3. Lata edukacji i poziom wykształcenia / 138
2.6. Metody analizy statystycznej / 139
2.7. Wyniki badań / 140
2.7.1. Czas oceny moralnej / 140
2.7.2. Sprawność kontroli poznawczej / 145
2.8. Weryfikacja korelacji pomiędzy kontrolą poznawczą a czasem oceny moralnej / 149
3. W kierunku Kooperacyjnego Modelu Oceny Moralnej – dyskusja badania własnego / 151
3.1. Omówienie wyników / 151
3.1.1. Pielęgniarki jako grupa osób badanych / 151
3.1.2. Czas oceny moralnej u pielęgniarek / 152
3.1.3. Sprawność kontroli poznawczej u pielęgniarek / 156
3.1.4. Czas oceny moralnej a sprawność hamowania dominującej reakcji / 157
3.1.5. Czas oceny moralnej a sprawność przełączania pomiędzy równoległymi zadaniami /158
3.2. Wnioski / 160
3.2.1. Zakwestionowanie relacji konfliktu / 160
3.2.2. Kooperacyjny Model Oceny Moralnej / 162
Podsumowanie / 164

Zakończenie / 167
Przypisy / 171
Bibliografia / 177

Szymon Gołota