Jutrzejsza bitwa morska. Rozumowanie Diodora Kronosa

Wyobraźmy sobie następującą scenę. Oto pewien czcigodnie wyglądający, zatopiony w filozoficznych rozmyślaniach mąż stoi nad malowniczą, skalistą zatoką w starożytnej Grecji. Zatoka ta była już wcześniej teatrem wielu morskich potyczek, w których Ateńczycy zmagali się z wrogami. Jej obraz naturalnie nasuwa zatem skojarzenia z minionymi wydarzeniami batalistycznymi. Wtedy to Arystoteles - bo on jest właśnie tym czcigodnym mężem - pod wpływem tej scenerii oraz kultywowanego w ówczesnej Grecji bios theoretikós, zadaje sobie słynne pytanie: czy jutro będzie bitwa morska?

Niniejsza praca jest poświęcona jednemu z najbardziej znanych rozumowań greckiego logika i filozofa Diodora Kronosa. Rozumowanie to nazwano rozumowaniem mistrza lub mistrzowskim prawdopodobnie z racji siły, z jaką oddziaływało na słuchaczy.

Jak się wydaje, celem rozumowania mistrza było uzasadnienie przekonania, że w świecie empirii nie istnieją czyste możliwości, a więc że to, co jest możliwe, musi się kiedyś zdarzyć. To z kolei sugeruje jakąś formę determinizmu: skoro nie ma możliwości, które nie są i nigdy nie będą zrealizowane.

Rozumowanie Diodora nie przetrwało do naszych czasów. Znamy je jedynie z przekazów, które dość lakonicznie opisują jego przedmiot, przesłanki oraz tezę.

Jest wiele powodów, nie tylko historycznych, aby sądzić, że Diodor swoim rozumowaniem polemizuje z Arystotelesem. Stagiryta bowiem w swoich klasycznych rozważaniach na temat jutrzejszej bitwy morskiej bronił indeterminizmu, dopuszczając czyste możliwości, a więc zarówno to, że możliwe, iż bitwa morska się zdarzy, jak i to, że możliwe, iż bitwa morska się nie zdarzy.

Z tych powodów próba rekonstrukcji oraz analizy rozumowania Diodora powinna nawiązywać do rozważań Arystotelesa, jako że obydwaj myśliciele mają odmienne zdanie na ten sam przedmiot  - naturę możliwości, przyszłości i determinizmu, pozostając jednocześnie w ramach tego samego, starożytnego, logiczno-filozoficznego paradygmatu rozważań.

Książka nie ma jednak charakteru wyłącznie historycznego. Historia starożytnych rozważań, często przecież nie do końca nam znana lub znana z komentarzy późniejszych doksografów, jest jedynie tłem rozważań bardziej współczesnych. Rozważania te, korzystając z ustaleń filozofii analitycznej oraz narzędzi logiki formalnej, niekiedy mogą nie być nawet wierne kwestiom historycznym, lecz mogą rozwijać elementy merytoryczne, które zostały wyeksponowane przez źródła historyczne.

Słowo wstępne  / 8

Cześć I. Filozoficzne ramy problematyki  / 10
Rozdział 1. Jutrzejsza bitwa morska / 10
Rozdział 2. Prawda i zdania / 15
2.1. Podejście syntaktyczne / 16
2.2. Znaczenia wyrażeń / 18
2.2.1. Sądy jako znaczenia zdań / 19
2.2.2. Pragmatyczne składowe wypowiedzi / 25
2.2.3. Zdania czasowo określone / 31
2.2.4. Zdania czasowo nieokreślone / 31
2.3. Zdania a wartość logiczna / 32
2.3.1. Wymagania dla koncepcji prawdy / 33
2.3.2. Szkic historyczny /  34
2.3.3. Czego własnością jest prawda? / 38
2.3.4. To, co czyni zdania prawdziwymi / 39
2.3.5. Koncepcja prawdy stosowana w pracy, kontrowersje wokół koncepcji fałszu / 43
2.3.6. Presupozycje zdań / 52
2.3.7. Zdania z modalnościami i inne / 60
2.3.8. Prawda, czas a koncepcje epistemiczne / 64
Rozdział 3. Determinizm / 70
3.1. Zasięg determinizmu / 71
3.2. Modalne składowe determinizmu / 73
3.3. Determinizm ontologiczny / 75
3.3.1. Determinizm fizyczny / 78
3.3.2. Determinizm metafizyczny / 82
3.4. Konsekwencje determinizmu / 85
3.4.1. Determinizm logiczny / 85
3.4.2. Determinizm epistemologiczny / 86
3.4.3. Determinizm temporalny / 88
3.4.4. Antropologiczne aspekty determinizmu / 89
3.5. Determinizm a rozumowanie Diodora Kronosa / 91
Rozdział 4. Czas / 94
4.1. Czas kulturowy / 95
4.2. Czas psychologiczny i fenomenologiczny / 101
4.3. Czas fizyczny / 105
4.3.1. Od czasu psychologicznego do czasu fizycznego / 106
4.3.2. Czas w fizyce naukowej / 107
4.3.3. Czas absolutny / 108
4.3.4. Czas względny / 109
4.3.5. Własności czasu fizycznego / 113
4.4. Pomiar czasu, jego dokładność i jednostki / 115
4.5. Filozofia czasu i jej problemy / 118
4.5.1. Czas substancjalny vs czas atrybutywny / 119
4.5.2.Kierunek strzałki czasu / 122
4.5.3. Problemat McTaggarta /  127
4.6. Formalna reprezentacja czasu /  129
4.6.1. Próby definiowania momentów czasowych: momenty jako punkty vs momenty bezpunktowe / 131

Część II. Problematyka / 133
Rozdział 5. Problem /  133
5.1. Arystoteles i jutrzejsza bitwa morska / 133
5.1.1. Bazowe problemy dotyczące modalności / 134
5.1.2. Interpretacje De Interpretatione /  136
5.1.3. Hermeneutyka IX a rozumowanie Diodora Kronosa / 144
5.2. Rozumowanie Diodora Kronosa / 145
5.2.1. Definicje modalności a rozumowanie Diodora / 147
5.2.2. Okres warunkowy Diodora / 156
5.2.3. Wnioski i wskazania dla rekonstrukcji / 157
5.3. Zagadnienie futura contingentia / 161
5.4. Problem badawczy i metoda / 165
Rozdział 6. Daty, czasy, zdania a struktury czasu / 167
6.1.Daty / 167
6.1.1. Daty i pseudodaty / 168
6.1.2.Denotacje dat / 168
6.2. Czasy gramatyczne / 169
6.3. Wartość logiczna zdań w strukturach czasu / 172
Rozdział 7. Logika / 176
7.1. Logiki temporalne / 178
7.1.1. Czasowa interpretacja logiki pozycjonalnej / 180
7.2. Czas dla momentów punktowych / 183
7.2.1. Podobieństwo momentów, gałęzi, czasu / 193
7.3. Aksjomaty logicznych struktur czasu / 196
7.4. Zarys logik czasu  Rn+ / 202
7.4.1. Gramatyka / 203
7.4.2. Aksjomaty i reguły dowodzenia / 204
7.4.3. Semantyka / 205
7.5. Logika tensalna / 208

Część III. Rozwiązania / 216
Rozdział Rekonstrukcje z operatorem Ri / 216
8.1. Rekonstrukcja F. /  Michaela / 216
8.1.1. Preliminaria / 216
8.1.2. Rozumowanie / 218
8.1.3. Definicje modalności / 219
8.1.4. Struktura czasu / 221
8.2. Rekonstrukcja N. Reschera / 222
8.2.1.Preliminaria / 223
8.2.2. Rozumowanie / 226
8.2.3. Definicje modalności / 228
8.2.4. Struktura czasu / 229
8.3. Rekonstrukcja z operatorem Ri / 230
8.3.1. Preliminaria / 231
8.3.2. Rozumowanie / 232
8.3.3. Definicje modalności / 233
8.3.4. Struktura czasu / 233
Rozdział 9. Inne rekonstrukcje / 235
9.1. Rekonstrukcja A. N. Priora / 235
9.1.1. Preliminaria / 235
9.1.2. Rozumowanie / 237
9.1.3. Definicje modalności / 237
9.1.4. Struktura czasu / 238
9.2. Rekonstrukcja P. Ohrstroma / 243
9.2.1. Preliminaria / 243
9.2.2. Rozumowanie / 245
9.2.3. Definicje modalności / 246
9.2.4. Struktura czasu / 246

Zakończenie / 248
Wykaz pojęć / 249
Literatura / 251

Tomasz Jarmużek