Klasa, kapitał i coaching w dobie późnego kapitalizmu. Perswazja neoliberalnego urządzania

Przedmiotem podejmowanych w monografii analiz jest splot „klasy–kapitału–coachingu”, który jest rozpatrywany w kontekście procesu rozpowszechniania się w dobie późnego kapitalizmu idei przedsiębiorczości, odpowiedzialności indywidualnej oraz uekonomicznienia stosunków nieekonomicznych. Coaching – rozumiany jako materializacja neoliberalnych technologii urządzania – jest praktyką materialno-symboliczną zachęcającą członków wyższych klas średnich w Polsce do podejmowania prób rozwijania form kapitału emocjonalnego (samoświadomości, postaw przedsiębiorczości i odpowiedzialności, pewności siebie oraz poczucia własnej wartości, odporności psychicznej i umiejętności zarządzania emocjami) w celu radzenia sobie z wyzwaniami stawianymi przez kapitalizm. Członkowie wyższych klas średnich, biorący udział w prowadzonych przez autora badaniach etnograficznych, budują tożsamość klasową w procesie afektywnej pracy nad sobą, inicjowanej w coachingu, która wypływa z potrzeby zyskania i/lub poszerzenia wymienionych wyżej dyspozycji emocjonalno-kognitywnych. Coaching jest narzędziem zarówno tę potrzebę zaspokajającym, jak i ją produkującym. Jest on mechanizmem konstruującym neoliberalne podmioty wyższych klas średnich, wyposażającym je nie tylko w kapitał emocjonalny, lecz także kategorie, na podstawie których sami działają i myślą o sobie oraz otaczającym świecie. Książka dowodzi, że pracę coachingową odpowiedzialną za wytwarzanie neoliberalnych podmiotów wyższych klas średnich konstytuuje mechanizm retoryczny i polityczny, który dookreśla etykieta stanowiąca także drugi człon tytułu monografii: perswazja neoliberalnego urządzania.

Nagroda Komitetu Nauk Etnologicznych PAN im. Bronisława Malinowskiego (2021)

Podziękowania / 13
Wprowadzenie. W stronę antropologii neoliberalizmu / 15
Splot „klasy–kapitału–coachingu” / 15
Przedmiot polityki uwodzenia i wolność jako źródło cierpień / 21
Tezy, cele i źródła inspiracji / 26
Wieloaspektowość procesu badawczego / 32
Tytuł w pełnym brzmieniu i konstrukcja książki / 40

Rozdział 1. Kłopoty z klasą, kapitałem i urządzaniem: kontekst i teoretyczne ramy analizy / 47
Paralipsa, metonimia i efekt chiazmu: klasa w antropologii społeczno-kulturowej / 47
(Nie)rozpoznany potencjał: antropologia polska wobec problemu klasy / 54
Socjologia klas spod znaku Pierre’a Bourdieu: polski kontekst / 60
Kapitał emocjonalny: aktualizacja teorii kapitału / 64
Michel Foucault i studia nad urządzaniem / 72
Neoliberalne instytucje psyche / 77
Aplikacja ustaleń teoretycznych do kontekstu etnograficznego / 84

Rozdział 2. Neoliberalne technologie urządzania: analiza dyskursu eksperckiego / 95
Dyskurs ekspertów duszy jako przedmiot analizy / 95
Kierowanie kierowaniem: wręczanie wędki, podstawianie drabiny i pies pasterski / 98
Technologie siebie: praktyki samopoznania i troski o siebie / 102
Technologie przedsiębiorczości i uodpowiedzialniania / 110
Technologie poczucia własnej wartości i odporności psychicznej / 115
Dyspozytyw i epifania coachingu / 120
Ograniczenia analizy dyskursu eksperckiego / 124

Rozdział 3. Artykulacje doświadczenia i doświadczanie artykulacji: perspektywy oddolne / 127
Metafory z terenu / 127
Coś tu nie gra – układanie siebie – stabilizacja / 132
Zryta psychika – instalowanie nowego programu – specyficzna atmosfera / 138
Kryzys – przewinięcie – bardziej odpowiedzialny / 143
Plankton – zarządzanie sobą – samotna orka / 147
Masakra – wydeptywanie nowej ścieżki – pożądany poziom / 152
Czarne myśli – walka – wyprostowana / 157
Wylękniona – nauka poruszania się – panowanie / 162
Wybuchy – ukierunkowanie się – zupełnie inna / 166
Gonitwa – budowanie nowych fundamentów – bycie własnym przyjacielem / 172
Poczucie pewnego ciężaru – prowadzenie – dobre ogniwo / 177
Opuchlizna – zatrzymywanie się – kosmitka / 182
Prawa ręka szefowej – przecinanie pępowiny – mówienie „trudno” / 187
Konkluzje i kwestie problematyczne / 192

Rozdział 4. Retoryczne konstruowanie neoliberalnych podmiotów / 201
Miejsce styczności albo perswazja neoliberalnego urządzania / 201
Antropologia retoryczna / 205
Namowa do czynu i zmiany postawy, emocjonalna energia i eudajmonologia / 213
Lustrzana identyfikacja, wpływowe słuchanie oraz praktyka wyznania / 229
Dyspozytywne metafory / 242
Sugestywne pytania / 252
Grzeczność i perswazja eufemizmów / 257
Zachęcające obrazy / 263
Wewnętrzne głosy / 268
Pisanie i mówienie siebie / 273
Performans afirmacji / 278
Zamiast konkluzji: neoliberalny homo rhetoricus w działaniu / 282

Rozdział 5. Retoryka profesjonalizacji: strategie i praktyki tożsamościowe coachów / 287
Antropologia bliskiej współczesności / 287
Poetyki i polityki początku: woźnica, Hefajstos i Sokrates / 296
Taksonomie ludowe: profesjonaliści, czarownicy, sekciarze, utylitaryści / 306
Walki symboliczne: szarlatan jako figura ekskluzji / 314
Glejty, akredytacje i certyfikacje: figury retoryki kształcenia / 321
Dowód i metoda: argument z autorytetu nauki / 327
Narzędzia etycznego zobowiązania: substancja etyczna i sposoby ujarzmiania / 333
Perswazyjny wymiar technologii siebie i teleologia podmiotu moralnego / 348
Ironiczne podsumowanie i pytanie / 363

Rozdział 6. Ucieleśniona logika neoliberalizmu / 365
Autoetnografia analityczna / 365
Prowokatywna epifania: analiza doświadczenia progowego / 373
Kontrakt coachingowy: dyscyplina i pakt / 381
Neoliberalne cele i motywacja / 387
Sprzątanie kurzu: trop neoliberalnego urządzania / 389
Perswazja kalkulatora czasu / 394
Niekomfortowe wyznanie / 396

Zakończenie. W stronę neoliberalnej antropologii? / 399
Coaching wyższych klas średnich w Polsce / 399
Chiazm antropologii i neoliberalizmu / 406
Materiały etnograficzne wykorzystane w pracy / 415
Bibliografia / 419
Wykaz tekstów autora wykorzystanych w pracy / 447
Summary / 449
Indeks nazwisk / 455

Julian Strzałkowski

Anna Malewska-Szałygin

Michał Mokrzan