Spinoza

Tłumaczenie i opracowanie naukowe: Jolanta Żelazna

W Die grossen Philosophen, z którego pochodzi tekst Spinoza oddany do rąk czytelników, zamiarem Karla Jaspersa było przypomnienie postaci, które „urzeczywistniały filozofowanie w swej własnej praktyce”, a przy tym „oznaczają jak gdyby inkarnacje mocy ludzkich możliwości”. Przez szkicowanie ich biografii, referowanie poglądów na podstawie cytatów z ich dzieł pragnął zachęcić czytelników do samodzielnego przyswajania tekstów „tych wielkich” filozofów, których wyboru dokonały same dzieje. Każdy z nich był jedyny w swoim rodzaju, a piętno jego istoty odcisnęło się w myśleniu niedającym się sprowadzić do żadnego podręcznikowego omówienia. Każdy z nich, podobnie jak i ich dzieła, miał też swoje ograniczenia, wcale nieumniejszające jego wielkości. Potwierdza ją trwałe miejsce w „rzeszy wielkich”. Owa rzesza, czy też królestwo wielkich filozofów, tak jak każde ugrupowanie towarzyskie, społeczne i państwowe, ma swoją strukturę, a wielcy myśliciele i ich dokonania w naturalny sposób ukazują się w dziejach jako uczestnicy określonych kręgów myślowych. Jaspers grupuje swoich „wielkich” zgodnie z regułami wewnętrznych związków ich filozofii, nie zawsze pokrywających się z faktyczną chronologią historyczną. Ich zasługą i miarą wielkości jest to, że zamiast dezorientować nasze egzystencje, pragną pomóc nam je ugruntować. W odpowiedzi na możliwość docierania do rdzenia filozofii, daną wyłącznie dzięki nim, powinniśmy się stać czujni i wsłuchując się w ich przesłanie, dojść do własnego rozumnego wglądu. „W ich towarzystwie, najlepszym, jakie moglibyśmy znaleźć, dotrzemy do tego, czym sami możemy się stać. Wejście jest otwarte dla każdego”.

Wstęp i uwagi dotyczące tłumaczenia / 9

Spinoza / 19

I. Życie i dzieła / 19

II. Filozofia i praktyka życiowa / 27

III. Wizja metafizyczna / 31
a) Substancja, atrybut, modus / 31
b) Bóg / 33
c) Dwa atrybuty / 43
d) Modi / 46
e) Czas; konieczność / 48
f) Rysa między Bogiem i światem a pytanie o ich jedność / 50

IV. Teoria poznania / 57
a) Stopnie poznania / 57
b) Idee / 63
c) Odniesienie do Boga / 66
d) Spinozjańskie przedstawienie własnego rozumienia metody geometrycznej / 67
e) Mistyka, racjonalizm, myślenie spekulatywne / 71

V. Człowiek / 79
a) Człowiek nie jest substancją, tylko modyfikacją / 79
b) Myślenie boskie i ludzkie / 81
c) Człowiek jest duchem i ciałem / 81
d) Człowiek i zwierzę, i odmienność ludzi / 86
e) Nieśmiertelność i wieczność / 88

VI. Wolność od celu i od wartości / 93
a) Cele i wartości są przesądami, kt.re powstają z odwrócenia idei Boga / 93
b) Nasz, modusu, ograniczony intelekt (Verstand) / 97
c) Rzeczywistość i wartość / 98
d) Zwrot między dwoma sposobami poznania / 100
e) Etos wolności od wartości / 101

VII. Niewola i wolność umysłu / 105
a) Nauka o afektach / 111
b) Opis niewoli / 113
c) Idea i możliwość wolności / 115
1. Postępowanie i reguły życia / 116
2. Wszystko, co jest prawdziwe, odnosi się do Boga / 119
3. Projekt rozumnego życia / 120
4. Charakterystyka / 124

VIII. Religia i państwo / 127
A. Myśl państwowa Spinozy / 131
a) Zasady konieczności życia państwa / 132
1. Podstawowe prawa natury według Spinozy / 132
2. Co dzieje się w państwie (das staatliche Geschehen)? / 135
3. Ogarniająca konieczność / 138
b) Szkic wzorcowych obrazów państwa / 141
1. Wolność / 142
2. Napięcie między trwaniem i wolnością / 143
3. Dla kogo Spinoza pisze? / 144
Spinoza i Hobbes / 145
B. Religia w państwie / 147
a) Rozum i Objawienie / 152
b) Rozumienie Biblii / 155
c) Wolność myśli / 159
C. Krytyczna charakterystyka Spinozjańskiej wykładni religii i polityki / 163
a) Niejasność stosunku nauki i filozofii / 163
Spinoza jako badacz naukowy / 168
b) Biblistyka, wiara, filozofia / 171
1. Znaczenie nauk o Biblii dla wiary / 171
2. Znaczenie filozofii dla wiary / 173
c) Zarzuty wobec Spinozjańskiej pewności Boga / 176
1. Abstrakcyjność / 176
2. Zniknięcie transcendencji / 178
3. Utrata dziejowości / 180
4. Brak podstawowych cech Boga / 184
d) Osobiste decyzje i los Spinozy / 187
e) Spinoza i kwestia żydowska / 192
1. Nasze pytanie / 192
2. Spinoza o Żydach / 195
3. Polityczna powściągliwość Spinozy wobec problemu żydowskiego / 197
4. Rezygnacja Spinozy ze związku z judaizmem / 198
5. Sądy o Żydzie Spinozie / 200

IX. Krytyczna charakterystyka filozofii Spinozy / 203
a) Rzut oka na filozofię i istotę Spinozy / 203
1. Racjonalizm / 203
2. Niezależność samodzielnej filozofii / 204
3. Ostrożność i samotność / 206
4. Ani pierwowzór, ani wyjątek / 208
5. Idee przejęte przez Spinozę / 209
b) Granice Spinozy / 210
1. Błędna krytyka / 210
2. Poznawalne rozumowo granice rozumu (Vernunft) / 212
3. Niedostatek wyczucia osobowości i dziejowości / 214

X. Długofalowe oddziaływanie Spinozy / 219

Karl Jaspers