Antystrofa dialektyki. Teoria retoryczna Bartłomieja Keckermanna

Głównym celem książki jest rekonstrukcja teorii retorycznej, wyłożonej przez Bartłomieja Keckermanna (1572–1609), profesora filozofii w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, w obszernym traktacie pod tytułem System retoryki (Systema rhetoricae, Hanau 1608). Opierając się na przejrzystej metodzie, u której podstaw leżała zasada podziału dychotomicznego, wywiedziona wprost z pism logicznych Arystotelesa (Organonu), Keckermann przeprowadził systematyzację sztuki przemawiania. Dzięki twórczemu wykorzystaniu koncepcji Stagiryty, Cycerona i Kwintyliana, a także współczesnych sobie teoretyków wymowy, głównie Rudolfa Agricoli, Erazma z Rotterdamu, Filipa Melanchtona i Piotra Ramusa, stworzył on summę renesansowej wiedzy o retoryce.

Retoryka ujmowana paradoksalnie (oksymoronicznie) jako antystrofa dialektyki, ukazująca się nam w figuratywnym przebraniu wiernej służebnicy albo nieodłącznej, choć często niepożądanej, towarzyszki logiki (filozofii), została skrojona na miarę ludzkich zdolności i słabości. Jako względnie autonomiczna forma racjonalności (a więc zgodnie z intencją Arystotelesa) i model dyskursywności zbudowany wokół amplifikacji i figuratywności (czyli zgodnie z koncepcją Keckermanna) stanowi apologię niemal powszechnej niekonkluzywności dyskursu, sprzeciwu wobec supremacji intelektu w dziedzinie praktyk sensotwórczych i zgody na brak ostatecznego wyjaśnienia. Mimo tego ma być ona lekarstwem uśmierzającym chroniczną niepewność poznania i środkiem przynoszącym wytchnienie podczas gorączkowego poszukiwania sensu. Dlatego w zależności od potrzeb chwili i celu perswazji retoryka staje się lekarką serc i dusz ludzkich, twórczynią zmysłowych i wielobarwnych obrazów rzeczywistości, a także rewelatorką prawd doskonale już znanych. Za każdym razem zjawia się przed nami pod postacią figury przekształcającej prostą mowę litery w wieloznaczną sekwencję znaków, symboli i obrazów. Przemawiając we własnym imieniu na gruncie teorii wymowy (nawet tej najbardziej metodycznej i usystematyzowanej), retoryka nie może mówić inaczej, jak tylko retorycznie, ożywiając zastygłe w dyskursie toposy i budząc uśpione w języku figury.

Wprowadzenie / 11

Rozdział 1. W stronę systemu / 19
System retoryki / 26
Kłopoty z antystrofą / 46
Intelekt i afekty / 64
Blask wymowy / 78

Rozdział 2. Inwencja retoryczna / 83
Retoryka aplikacji / 90
Toposy i topika / 111
Retoryczne miejsca i okolice / 117
Topika logiczna / 126
Potrzeba eksplikacji / 136
Argument z retoryki / 146
Potęga amplifikacji / 159
Otwarta dłoń / 166
Patos i emfaza / 184

Rozdział 3. Ekonomia dyskursu / 197
Porządek i struktura / 206
Części mowy / 213
Początek i koniec /  229

Rozdział 4. Między literą a figurą / 247
Narzędzie retoryczne / 255
Słowa i figury / 272
Nauka o tropach / 289
Metafora: perspektywizm oglądu / 314
Metonimia: redukcja semantyczna / 325
Synekdocha: reprezentacja całości / 338
Ironia: dialektyka różnicy / 348
Język figuratywny / 359
Figury ironii / 373
Sentencje i formuły / 388
Parezja: granice figuratywności / 400

Rozdział 5. Topografie pamięci / 417
Sztuka zapamiętywania / 423
Mnemonika: (kon)tekst(y) pamięci / 441

Rozdział 6. Akcja oratorska / 463
Głos: ożywianie słów / 481
Gest: figuratywność ciała / 488

Zakończenie / 501
Aneks. List Keckermanna do studentów wymowy
(4 kwietnia 1605 roku) / 509

Wykaz skrótów / 535
Bibliografia / 537
Summary / 569
Indeks osobowy / 57

Wojciech Ryczek