Atopie Johanna Georga Hamanna

Johann Georg Hamann, niemiecki filozof i teolog drugiej połowy osiemnastego wieku, ekscentryczny mistrz stylu, pisał utwory, które stanowiły wyzwanie dla ówczesnych czytelników i pozostają nim do dziś. Hamann stosował idiosynkratyczne strategie pisarskie, posługiwał się aluzjami i ironią, zderzał ze sobą cytaty i kryptocytaty, a swoją argumentację formułował za pomocą metafor, analogii i obrazów. Monografia Atopie Johanna Georga Hamanna proponuje oryginalny klucz do zrozumienia tego osobliwego pisarza i jego utworów, a jest nim tytułowa kategoria atopii (od gr. ἄτοπος – „nie na miejscu”, „niedorzeczny”, „absurdalny”), która, starannie zrekonstruowana, zostaje odniesiona do różnych aspektów życia i pisarstwa Hamanna. Autor utożsamia się z Sokratesem, postacią najważniejszą dla filozoficznego rozumienia atopii, a swoje pisarstwo określa platońską metaforą otwieranej figurki sylena, szpetnej na zewnątrz, lecz skrywającej w swoim wnętrzu złocony posążek bóstwa – skarb luterańskiej ortodoksji. Anna Żymełka-Pietrzak rekonstruuje atopiczny sokratyzm Hamanna na tle innych sokratyzmów epoki, analizuje przyjmowane przez Hamanna maski Sylena, satyra, Pana i koźlego proroka, by w następnym kroku zinterpretować Hamannowski stylistyczny eksces jako wyraz teologii języka, której modelem jest jednocześnie chrześcijańska nauka o uniżającym się Bogu i żydowska kabała. Na koniec autorka prezentuje atopiczną hermeneutykę Hamanna, kładącą nacisk na negatywne strategie badania granic rozumienia, uzupełnioną o topikę atopii, czyli katalog figur niedopasowania i braku zakorzenienia wyrażających niestabilną pozycję autora i filozofa. Książka napisana przejrzystym językiem, dobrze osadzona w literaturze przedmiotu, ukazuje osobliwość myśli Hamanna w kontekście osiemnastowiecznych debat, a jednocześnie – przy zachowaniu naukowego dystansu – z zaangażowaniem przedstawia go jako myśliciela nadal aktualnego.

Podziękowania / 9
Wykaz skrótów / 11
O czytaniu Hamanna / 13

Rozdział 1. Atopie / 29
Atopia u Platona / 32
Atopia Sokratesa / 34
Atopia w metaforze jaskini (Nightingale) / 39
Atopia jako kategoria metafilozoficzna (Domański) / 41
Atopia jako niedorzeczność (Arystoteles) / 43
Ἄτοπον jako przeszkoda w rozumieniu (Gadamer) / 50
Atopia obcego (Waldenfels) / 54
Atopia jednostki i atopia tekstu (Barthes) / 59
Estetyczny paradygmat atopii (Oster) / 63
Atopia a Hamann / 66

Rozdział 2. Sokrates / 71
Wiek osiemnasty: stulecie Sokratesa / 72
Sokratyzm Hamanna / 89

Rozdział 3. Sylen / 129
Pan / 132
Satyr / 148
Koźli prorok (Ziegenprophet) / 182

Rozdział 4. Teologia języka / 193
Kondescendencja / 193
Kabała / 216

Rozdział 5. Atopia Hamanna / 253
Hermeneutyka atopii / 253
Atopika – topika atopii / 285

Zakończenie / 339
Aneks / 347
List Johanna Georga Hamanna do Christiana Jakoba Krausa z 18 grudnia 1784 roku / 347
Komentarz / 357
Bibliografia / 375
Summary / 399
Indeks osób / 405

Anna Żymełka-Pietrzak