Duchowni i mieszczanie. Kler niższy w społeczeństwie późnośredniowiecznych miast pruskich

„Czy średniowieczny duchowny mógł być jednocześnie mieszczaninem? Sprzeczność tego pytania jest tylko pozorna. Wynika ze stereotypowego przekonania o nieruchomej strukturze społeczeństwa średniowiecznego, sztywno podzielonego na ściśle odseparowane stany. Tymczasem problem ówczesnej przynależności społecznej nie jest wymysłem współczesnego historyka. Pytanie czy kapłan jest mieszczaninem zadawali już średniowieczni rajcy. Znalazło się ono w zestawie problemów prawno-ustrojowych, przesłanych do rozstrzygnięcia radzie Magdeburga. Miało ono swój ściśle określony kontekst, związany z problemem występowania kleru przed miejskim sądem. Gdy jednak spojrzymy na nie szerzej, w kulturowym sensie, nabiera znaczenia ogólnego, jako pytanie o miejsce kleru w środowisku mieszczańskim. Normy kościelne opowiadały się za ścisłym rozróżnieniem duchownych od świeckich, zaś zarządzenia miejskie starały się redukować tę odrębność. Odpowiedź na postawione pytanie kształtowała dynamika relacji między tymi dwoma spojrzeniami”.

Z Przedmowy 

Przedmowa / 13

Wstęp / 15
1. Pojęcie niższego duchowieństwa / 15
2. Społeczeństwo miejskie – przestrzeń społeczna / 22
3. Ramy przestrzenne i chronologiczne studium / 26
4. Problemy i założenia metodologiczne / 30
4.1. Kwestionariusz badawczy / 30
4.2. Historia społeczna / 32
4.3. Problem „stanów” w społeczeństwie średniowiecznym / 38
5. Baza źródłowa / 42
5.1. Źródła miejskie i dotyczące miast / 42
5.2. Źródła kościelne / 45
5.3. Inne źródła / 48
5.4. Inwentarze i katalogi / 49
6. Stan badań / 50
6.1. Historiografia miast pruskich / 51
6.2. Badania nad klerem w Prusach / 52
6.3. Perspektywa porównawcza / 54
7. Struktura pracy / 56
8. Uwagi / 57

Rozdział I. Klerycy i krewni. Portret zbiorowy duchowieństwa niższego / 59
1.1. Pochodzenie społeczne i terytorialne / 61
1.1.1. Lokalne pochodzenie / 63
1.1.2. Mieszczański rodowód duchownych / 67
1.1.3. Pochodzenie a obecność w społeczeństwie miejskim / 77
1.2. Wykształcenie i kultura intelektualna / 87
1.2.1. Podstawowa wiedza i umiejętności / 89
1.2.2. Studia uniwersyteckie i kariera / 93
1.2.3. Duchowni w kręgu miejskich intelektualistów / 108
1.2.4. Księgi i biblioteki / 112
1.2.5. Clerici a litterati / 121
1.3. Członkostwo w zakonie niemieckim / 125
1.3.1. Plebani zakonni w mieście / 126
1.3.2. Prepozyci szpitali / 133
1.3.3. Duchowni z konwentów / 135
1.3.4. Społeczne znaczenie zakonnej przynależności / 142
1.4. Podsumowanie / 149

Rozdział II. Plebani i wikariusze. Kler w mieście jako grupa społeczna / 151
2.1. Liczebność i różnicowanie duchownych w mieście / 153
2.1.1. Plebani / 154
2.1.2. Kapelani, wikariusze, altaryści, kler pomocniczy / 155
2.1.3. Kler w szpitalach miejskich / 174
2.1.4. Duchowni w klasztorach żeńskich / 187
2.1.5. Kler niższy w „stołecznych” ośrodkach miejskich / 189
2.1.6. Kumulacja prebend / 191
2.1.7. Duchowni nieposiadający prebend w mieście / 193
2.1.8. Święcenia i przynależność zakonna jako czynniki różnicujące / 195
2.2. Odrębność społeczna kleru i jej prawno-kulturowe aspekty / 198
2.2.1. Normy kościelne / 199
2.2.1.1. Tonsura i strój / 200
2.2.1.2. Celibat / 203
2.2.1.3. Weryfikacja przynależności do kleru / 206
2.2.2. Prawo miejskie / 210
2.2.2.1. Sądownictwo / 211
2.2.2.2. Przysięga / 220
2.2.2.3. Własność i czynsze / 222
2.2.2.4. Kler i podatki / 226
2.3. Integracja kleru w obrębie miasta / 234
2.3.1. Tożsamość wspólnotowa duchownych / 234
2.3.2. Wspólna przynależność diecezjalna / 239
2.3.3. Parafia jako lokalna wspólnota kleru / 242
2.3.4. Władza plebana nad klerem miejskim / 245
2.3.5. Sieć społeczna duchownych w mieście / 259
2.3.6. Domy wspólne kleru niższego / 268
2.3.7. Integrująca rola bractw kapłańskich / 274
2.4. Podsumowanie / 300

Rozdział III. Kapłani i wierni. Duchowni w rolach społeczno-kulturowych / 303
3.1. Kulturowy wzorzec duchownego i jego recepcja w mieście / 306
3.1.1. Wzorzec duchownego w normach kościelnych / 309
3.1.2. Wzorzec duchownego w środowisku mieszczańskim / 325
3.1.3. Społeczno-religijne znaczenie wzorca / 334
3.2. Definiowanie ról / 338
3.2.1. Pleban (plebanus, pfarrer) / 339
3.2.2. Kapelan plebana (capellanus plebani) / 354
3.2.3. Duchowny w szpitalu (prepositus, probst, kranken caplan) / 358
3.2.4. Duchowny w klasztorze żeńskim (prepositus sanctimonialium, jungfrauen probst) / 364
3.2.5. Kapelan, altarysta, wikariusz (capellanus, altarista, vicarius) 369
3.2.6. Kaznodzieja (predicator, prediger) / 377
3.2.7. Spowiednik (confessor, beichtvater) / 383
3.2.8. Nauczyciel w szkole parafialnej (schulmeister) / 389
3.2.9. Pisarz (scriptor, notarius, tabularius) / 391
3.3. Krytyka kleru niższego / 392
3.3.1. Krytyka kościelna / 394
3.3.2. Krytyka miejska / 402
3.4. Podsumowanie / 408

Rozdział IV. Duchowni i świeccy. Kler niższy wobec miasta i mieszczan / 411
4.1. Obecność kleru w przestrzeni miejskiej / 412
4.1.1. Duchowni a stwarzanie miasta / 414
4.1.2. Kler a świątynia i jej majątek / 421
4.1.3. Organizowanie przestrzeni świątynnej / 439
4.1.4. Fundacje niższych duchownych / 442
4.1.5. Duchowni a sakralizacja przestrzeni miejskiej / 451
4.1.6. Własność i zamieszkanie kleru w mieście / 459
4.2. Zależności i związki / 473
4.2.1. Patronat i patroni / 474
4.2.2. Przedstawiciele prawni duchownych (vormund) / 495
4.2.3. Duchowni jako reprezentanci miasta / 499
4.2.4. Duchowni w mieszczańskich sieciach społecznych / 501
4.2.5. Słudzy duchownych / 516
4.2.6. Kucharka czy konkubina? / 518
4.2.7. Finansowe związki kleru z mieszczaństwem / 524
4.3. Spory duchownych i świeckich / 530
4.3.1. Krytyka życia mieszczan / 532
4.3.2. Konflikty duszpasterzy z radami miejskimi / 533
4.3.3. Duchowni w sporach z mieszczanami / 544
4.3.4. Problem „antyklerykalizmu” mieszczańskiego / 548
4.4. Podsumowanie / 551

Zakończenie / 555

Wykaz skrótów stosowanych w przypisach / 559

Wykaz źródeł i literatury / 561

Zusammenfassung (Geistlichkeit und Bürgertum. Niederklerus in der Gesellschaft Spätmittelalterlicher Preussischer Städte) / 621

Summary (Clergy and Townsfolk. The Lower Clerer in the Society of Late Medieval Prussian Towns) / 629

Indeks osobowy / 637

Indeks geograficzny / 665

Marcin Sumowski