Dziady. Rzecz o wędrownych żebrakach i ich pieśniach

PARALELE to seria wydawnicza, w ramach której publikowane są studia i monografie mieszczące się w nurcie współczesnej komparatystyki i badań interdyscyplinarnych z pogranicza folklorystyki, literaturoznawstwa oraz antropologii kultury.

DZIADY. RZECZ O WĘDROWNYCH ŻEBRAKACH I ICH PIEŚNIACH Bohaterami niniejszej książki są wędrowni dziadowie-żebracy. Stanowili oni dawniej niezwykle barwną i aktywną grupę, która odgrywała istotną rolę w życiu tradycyjnych społeczności wiejskich. Byli swego rodzaju pośrednikami między światem żywych i zmarłych, modlili się, śpiewali pieśni, przynosili nowiny z dalekiego świata. Jednocześnie ze względu na swoją obcość i odmienność oraz otaczającą ich aurę tajemniczości wywoływali żywe zainteresowanie i skrajnie zróżnicowane reakcje. Wędrowni żebracy wzbudzali szacunek i strach, a zarazem byli obiektem ataków, tematem niewybrednych dowcipów, parodii oraz licznych plotek i sensacyjnych opowieści. Najbardziej frapujące jest jednak to, że dziad funkcjonował równocześnie jako swoista i wieloznaczna figura myślenia, która w różnym czasie i różnych środowiskach społecznych organizowała pewne sfery zbiorowych wyobrażeń i emocji. Ta perspektywa jest ciekawa również z tego powodu, że figura owa nie ma wyłącznie charakteru historycznego i w pewnym zakresie jest ona żywa również w myśleniu współczesnym, o czym dobitnie świadczy znany powszechnie przypadek użycia frazy „spieprzaj dziadu".

Wstęp /7

Część I
Mędrcy i oszuści
Rozdział 1. Przybysze z „tamtego świata" / 19
1.1. Dziadowie-zmarli / 19
1.2. Dziadowie-żebracy / 37
1.2.1. Dziad jako obcy-wędrowiec / 38
1.2.2. Dziad jako obcy-odmieniec / 44
1.2.3. Dziad jako pobożny chrześcijanin / 53
1.2.4. Dziad jako czarownik i znachor / 60
1.3. Dziady weselne i dziadowie-kolędnicy / 67
Rozdział 2. Cech próżniaków i złoczyńców / 93
2.1. Przemiana stosunku do żebraków /93
2.2. Katalog dziadowskich oszustw / 107
2.2.1. Uwagi wstępne / 107
2.2.2. Fałszywa pobożność / 112
2.2.3. Udawanie pielgrzymów / 114
2.2.4. Udawanie opętania lub nawiedzenia / 118
2.2.5. Fałszywi kwestarze / 120
2.2.6. Udawanie kalectwa / 122
2.2.7. Dziadowskie bale / 125
2.2.8. Dziadowskie skarby / 131
2.3. Ludowe anegdoty o dziadach / 132
2.4. Podsumowanie / 137
Rozdział 3. Lirnicy i emisariusze / 139
3.1. Dziadowie-lirnicy / 139
3.2. Szpiedzy i emisariusze / 161
Rozdział 4. Dziadowskie rzemiosło / 168
4.1. Środki „aktorskie" / 168
4.2. Sposoby zarobkowania / 174
4.3. Tajne organizacje / 181

Część II
Pieśni z repertuaru wędrownych dziadów-żebraków
Rozdział 1. Co to jest pieśń dziadowska? /191
1.1. Definicje i klasyfikacje / 191
1.2. Sposób funkcjonowania pieśni z repertuaru
dziadowskiego / 201
1.3. Repertuar pieśniowy dziadów-żebraków / 210
Rozdział 2. W kręgu poetyki / 224
2.1. Tematy / 225
2.2. Kompozycja zdarzeń / 229
2.3. Czas i przestrzeń / 240
2.4. Wzbudzanie lęku i litości / 249
Rozdział 3. W kręgu idei i funkcji / 264
3.1. Obraz świata / 264
3.2. Funkcje pieśni śpiewanych przez dziadów-żebraków / 284

Zakończenie /292

Aneks / 297
Legendy hagiograficzne / 300
Legendy maryjne / 310
Legendy apokryficzne / 319
Pieśni o śmierci / 333
Pieśni o końcu świata / 342
Pieśni o upadku obyczajów / 346
Pieśni nowiniarskie / 348
Ballady o dzieciobójczyni / 358
Pieśni o sierotach / 360
Inne / 367
Bibliografia / 372
Wykaz ilustracji / 383
Dziady. The point about wandering beggars and their songs. The summary 386

Piotr Grochowski